Οι Νεαρές κατά των Δυνατών στο Βυζάντιο

 Εισαγωγή

Η περίοδος της Μακεδονικής δυναστείας στο Βυζάντιο, εποχή ακμής[1], χαρακτηρίζεται και από την προσπάθεια του κράτους για την ενίσχυση της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας. Οι Μακεδόνες αυτοκράτορες από τον Ρωμανό Α΄ Λεκαπηνό (920 – 944) έως τον Βασίλειο Β΄ (976 – 1025)[2], με  μια σειρά Νεαρών[3] προσπάθησαν να την προστατεύσουν  από τις αρπακτικές διαθέσεις όσων αγωνίζονταν  να την οικειοποιηθούν .

Οι Νεαρές αυτές των ετών 928 – 996 , οι οποίες αποτελούν το αντικείμενο της μελέτης της παρούσας εργασίας είναι οι εξής[4]:

1.      Νεαρά του 928 του  Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού «Περι προτιμήσεως»[1]

2.    Νεαρά του 934  του  Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού «Περι των υπεισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις[2] πενήτων»[3]

3.    Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  του 947   «Περι των εισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις πενήτων»[4]

4.      Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  του 947(;) « Περι στρατοτοπίων»[5]

5.  Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 960/1(;) « Περι αναδόσεως τιμήματος των στρατιωτικών κτημάτων»[6]

6.      Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 962     « Εκ του εκφωνηθέντος βασιλικού εδίκτου προς τους εν τω θέματι των Θρακησίων»[7]

7.   Νεαρά του Νικηφόρου Φωκά του 963/4(;)    « Περι Αρμενίων των τε άλλων και των εγκλήματι φόνου περιπιπτόντων»[8]

8.    Νεαρά του Νικηφόρου Φωκά του 963/4(;)    « Περι των απεμπολησάντων στρατιωτων τόπους αυτων , ειτα τουτους επιζητούντων»[9]

9.    Νεαρά του Νικηφόρου Φωκά του 966/7(;)    « Περι του προτιμασθαι των πενήτων τους δυνατούς εις εξώνησιν των παρά των δυνατων πιπρασκομένων κτημάτων»[10]

10.  Νεαρά του Νικηφόρου Φωκά του 966(;)    « Περι οικημάτων»[11]

11.  Νεαρά του Βασιλείου Β΄ του 996 « Περι των δυνατων των από πενήτων επικτωμένων»[12]

---

[1] Η νεαρά δημοσιεύθηκε στο όνομα των αυτοκρατόρων Ρωμανού, Κωνσταντίνου( του κατοπινού Κωνσταντίνου Ζ΄, γιου του αυτοκράτορα Λέοντα Στ΄),  και Χριστόφορου Βλ. Ι. και Π. Ζέπος, JGR ,200 – 204 - N. Svoronos, Novelles, 47 – 72

[2] Η ανακοίνωσις ήταν το σύνολο των γαιών, βοσκών και υπόλοιπων κοινόχρηστων ιδιοκτησιών του χωρίου  (F. Dölger, Beiträge,116, 22) – Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος,437

[3]H Νεαρά δημοσιεύθηκε στο όνομα των αυτοκρατόρων Ρωμανού, Κωνσταντίνου, ( του κατοπινού Κωνσταντίνου Ζ΄, γιου του αυτοκράτορα Λέοντα Στ΄), Στεφάνου και Κωνσταντίνου( γιων του Ρωμανού Α΄) - Βλ. Ι. και Π. Ζέπος, JGR, 205 – 213 - N. Svoronos, Novelles, 73 – 92

[4] Ι. και Π. Ζέπος, JGR, 214 – 221 -  N. Svoronos, Novelles,  93 - 103

[5] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,.222 – 226 - N. Svoronos, Novelles104 - 126

[6] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,240 – 242 - N. Svoronos, Novelles, 127 - 141

[7] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,243 – 244 -  N. Svoronos, Novelles142 - 150

[8] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,247 – 248 - N. Svoronos, Novelles162 -173

[9] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,255 – 258 - N. Svoronos, Novelles174 - 176

[10] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,253 – 255 -  N. Svoronos, Novelles177 - 181

[11] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,255 - N. Svoronos, Novelles182 - 184

[12] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,262 – 272 - N. Svoronos, Novelles190 - 217

Πένητες και δυνατοί.

Η  βυζαντινή αυτοκρατορία βάσιζε τη δύναμή της κατά το 10^ο αι στη μικρή ιδιοκτησία των ελεύθερων αγροτών και στρατιωτών[17]. Πληροφορίες σχετικά με την αγροτική κοινότητα για αυτήν την Περιοδο αντλούμε και από τις παραπάνω Νεαρές των Μακεδόνων αυτοκρατόρων[18]: Σύμφωνα με αυτές η κοινότητα αποτελείται από ιδιοκτήτες γης ( κτήτορες), οι οποίοι συνιστούν μια ομάδα και τους οποίους το κράτος αντιμετωπίζει ως σύνολο[19].Ο δεσμός τους φαίνεται από το γεγονός ότι αναφέρονται στις Νεαρές ως ομάς[20] ή κοινότης χωρίου[21] και τα μέλη της αποκαλούνται συγχωριται[22], ομόχωροι[23], πλησιόχωροι[24], συντελεσταί[25] , κάτι που κάνει σαφή την φορολογική αλληλεγγύη τους[26]. Παρόλο που τα μέλη της κοινότητας  διατηρούν την κατοχή (δεσποτείαν[27])των γαιών τους, η κοινότητα μπορεί ως σύνολο να επεμβαίνει σε ορισμένες περιπτώσεις στην διαχείρισή της ιδιοκτησίας τους,  και να κάνει πληρωμές[28] ή πωλήσεις[29] για λογαριασμό των ιδιοκτητών .Τα χωρία υπάγονται σε μια ευρύτερη οικιστική οικονομική και φορολογική ενότητα,  που ονομάζεται μητροκωμία ή κωμητούρα (ενότητα  χωρίων)[30]

Από την νομοθεσία των Μακεδόνων αυτοκρατόρων μπορεί κανείς να αντιληφθεί  ότι απειλή για την  κοινότητα αποτελούσαν οι «δυνατοί»,οι οποίοι μπορεί ήταν ήδη ιδιοκτήτες κτημάτων μέσα σε αυτήν [31]ή και όχι[32]. Στις  Νεαρές αποδίδεται  με λιγότερο ή περισσότερο σαφή τρόπο το περιεχόμενο του όρου «δυνατός»:

Στη  Νεαρά του 928 του  Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού «Περι προτιμήσεως»,ορίζεται ότι δυνατοί πρέπει να θεωρηθούν όλοι αυτοί που οι ίδιοι ή μέσω τρίτων με τους οποίους είναι πολύ γνωστό ότι συνδέονται είναι σε θέση να φοβίσουν ή να παραπλανήσουν με την υπόσχεση ευεργεσίας[33].

Στη Νεαρά του 934 ,«Περι των υπεισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις πενήτων» ο ίδιος  αυτοκράτορας δίνει έναν σαφέστερο ορισμό, παραθέτοντας έναν κατάλογο αυτών που θεωρεί δυνατούς, που περιελάμβανε τους μαγίστρους, τους πατρικίους , τους πολιτικούς και στρατιωτικούς αξιωματούχους, τους συγκλητικούς, τους νυν ή πρώην θεματικούς άρχοντες,  τους μητροπολίτες, τους αρχιεπισκόπους, τους επισκόπους, τους ηγουμένους, τους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους  και τους επιτρόπους των αυτοκρατορικών και εκκλησιαστικών ιδρυμάτων[34].Από τον κατάλογο αυτό προκύπτει  ότι οι δυνατοί  δεν ήταν κατ’ ανάγκη μεγαλογαιοκτήμονες, αλλά αυτό που τους διέκρινε από τους υπολοίπους ήταν το αξίωμα που ασκούσαν,πολιτικό στρατιωτικό ή εκκλησιαστικό[35] ,το οποίο  χρησιμοποιούσαν για να πιέσουν τα πρόσωπα των κατώτερων τάξεων, τους πένητες[36] όπως τους ονομάζει η Νεαρά . Το γεγονός ωστόσο ότι ο Ρωμανός δε θέτει τον πλούτο ως προϋπόθεση για να χαρακτηριστεί κάποιος δυνατός δε σημαίνει ότι αυτός ο  παράγοντας εξέλειπε. Φυσικά όποιος ανέβαινε στην διοικητική ιεραρχία θα χρησιμοποιούσε την επιρροή του και θα ενίσχυε τη θέση του αγοράζοντας γη. Πάντως οι περισσότεροι αξιωματούχοι , ιδιαίτερα στις ανώτερες τάξεις του διοικητικού μηχανισμού ήταν ήδη μέλη μεγάλων και πλούσιων οικογενειών[37].

Και ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος  στη Νεαρά του το 947   προσπαθεί να διασαφηνίσει το περιεχόμενο του όρου. Κρατά  τον ορισμό του Ρωμανού Α΄,  αποδεχόμενος ότι δυνατοί είναι πολιτικοί ή εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι. Προσθέτει επιπλέον  στον αντίποδα μία κατηγορία που εντάσσεται στη γενικότερη ομάδα αυτών που δεν είναι δυνατοί  , τους απόρους, οι οποίοι  διακρίνονται από τους υπολοίπους με ένα οικονομικό κριτήριο αυτή τη φορά, δηλαδή το γεγονός ότι η περιουσία τους δεν ξεπερνούσε  τα πενήντα νομίσματα[38] . Πάντως στην πραγματικότητα διατηρεί τη διαίρεση του πληθυσμού στις δύο βασικές κατηγορίες , στους δυνατούς και σε όσους δεν είναι δυνατοί, επισημαίνοντας όμως και το επίπεδο στο οποίο ορίζεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους: Πρόκειται για τους σχολαρίους[39], τους σπαθαρίους[40] , τους σεκρετικούς[41] και τους κατώτερους άρχοντες οι οποίοι  αποτελούν το όριο ανάμεσα στους δυνατούς και τους πένητες[42]. Όσον αφορά την εκκλησιαστική ιεραρχία , ο Κωνσταντίνος Ζ΄ κατατάσσει τα μικρά μοναστήρια μεταξύ των πενήτων[43] και τους επισκόπους μεταξύ των δυνατών [44].   Παρόμοιος κατάλογος των δυνατών παρατίθεται και στην επόμενη Νεαρά του ίδιου αυτοκράτορα, « Περι στρατοτοπίων»[45].

Τέλος, στη νεαρά του Βασιλείου Β΄ του 996 τονίζεται ότι  δυνατοί θεωρούνται και αυτοί που, ενώ στο παρελθόν άνήκαν στην κατηγορία των πενήτων, απέκτησαν αξιώματα και πλούτη[46]. Επίσης προσθέτει στον κατάλογο του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού  (Νεαρά του 934) τον πρωτοκένταρχο[47], κάτι που αποδεικνύει ότι οι κατάλογοι αυτοί ήταν έγκυροι και ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα και ότι οι  αξιωματούχοι που περιλαμβάνονται εκείνους  δεν επιλέγονταν τυχαία ή ενδεικτικά, αλλά ότι ο όρος «δυνατοί» είχε πολύ συγκεκριμένο περιεχόμενο[48].

 Οι Νεαρές λοιπόν αντιπαραθέτουν δύο κοινωνικές ομάδες: Από τη μια τους   δυνατούς που τους  αποκαλούν και  πλουσίους[49],  ισχυροτέρους[50],περιφανεις[51],  υπερέχοντες[52] και περιδόξους[53]  και από την άλλη τους κατοίκους του χωρίου , τους  πένητες[54] που χαρακτηρίζονται επίσης  πτωχοί[55], ευτελέστεροι[56],οι κάτω[57] και οι οποίοι δεν είναι απαραίτητα οικονομικά ασθενείς[58] . Ανάμεσα τους πάντως  βρίσκονται και άτομα που η περιουσιακή τους κατάσταση τα  κατατάσσει στην κατηγορία των απόρων: είναι εκείνοι  των οποίων η περιουσία δεν ξεπερνά τα πενήντα  νομίσματα[59] , ενώ άποροι χαρακτηρίζονται επίσης οι στρατιώτες[60] που ή έγγεια ιδιοκτησία τους δεν ανέρχεται στην ποσότητα των 4 λιτρών  [61] χρυσού[62]. Οι δυνατοί χρησιμοποιούσαν τα αξιώματα τους για να αυξήσουν την οικονομική τους ισχύ και είτε εκφοβίζοντας και πιέζοντας  τους πένητες[63] είτε εκμεταλλευόμενοι την ανέχεια και την πείνα τους αγόραζαν με διάφορες προφάσεις[64] τις γαίες τους συχνά σε εξευτελιστικές τιμές[65] μετατρέποντας τους μικροκαλλιεργητές σε ακτήμονες και παροίκους[66].

Τα αίτια της κρίσης

Το γεγονός ότι οι παραπάνω Νεαρές  των Μακεδόνων  αυτοκρατόρων είναι σταθερά προσανατολισμένες στο θέμα της προστασίας της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας φανερώνει μια όξυνση του  προβλήματος κατά την Περιοδο αυτή. Τα αίτια μπορούν να αναζητηθούν τόσο σε εξωτερικούς όσο και σε εσωτερικούς παράγοντες :

Οι διαρκείς βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι,  [67] οι αραβικές επιδρομές[68]αλλά και οι προσπάθειες των Βυζαντινών για ανακατάληψη χαμένων εδαφών[69]  εξασθένησαν το κράτος όχι μόνο στρατιωτικά αλλά και οικονομικά και τις συνέπειες υπέστησαν κυρίως οι ασθενέστερες τάξεις. Έτσι οι δυνατοί βρήκαν την ευκαιρία να οικειοποιηθούν την περιουσία τους  [70].

Την κατάσταση επιδείνωσε ο Λέων Στ΄ με δύο Νεαρές του : με την πρώτη επέτρεψε στους αξιωματούχους την αγορά αγαθών και την αποδοχή κληρονομιών και δωρεών κατά το χρόνο της υπηρεσίας τους , περιορίζοντας την απαγόρευση μόνο στους στρατηγούς των θεμάτων και μόνο όσο καιρό  ασκούσαν τη διοίκηση του θέματος[71]  και με τη δεύτερη  ανέστειλε το δικαίωμα των γειτόνων ενός πωλητή γης του χωρίου να προηγούνται στην αγορά της, επιτρέποντας και στους δυνατούς να μπορούν να την αγοράσουν.   Οι γείτονες είχαν το δικαίωμα εξώσεως του δυνατού μόνο για τους πρώτους έξι μήνες μετά την πώληση , αφού όμως πρώτα κατέβαλλαν το τίμημα. Ο αυτοκράτορας δικαιολόγησε αυτήν την απόφαση με το επιχείρημα ότι ήθελε να μην εμποδίζεται ένας φτωχός που επιθυμούσε να πουλήσει την περιουσία του από γείτονες που πρόβαλλαν κωλύματα, αναβάλλοντας την πώληση, για να αναγκαστεί ο πωλητής να χαμηλώσει την τιμή.  [72] Ακόμη κι αν η διάταξη αυτή δεν ήταν το αίτιο που προκάλεσε τη  συγκέντρωση της γης στα χέρια των λίγων [73], συνέβαλε πάντως στην επιτάχυνση αυτού του φαινομένου , καταργώντας τα εμπόδια που έθετε η  νομοθεσία που ίσχυε ως τότε [74] και επιτρέποντας  στους δυνατούς  να υπεισέρχονται στα χωρία των πενήτων , με αποτέλεσμα την αύξηση της μεγάλης ιδιοκτησίας[75] .

Το σοβαρότερο όμως  αίτιο,  που όξυνε δραματικά το πρόβλημα ήταν ο δριμύς χειμώνας της πρώτης ινδικτιώνας [76] ( Σεπτέμβριος 727 - Αύγουστος 728). Η γη πάγωσε για εκατόν είκοσι μέρες . Αυτό οδήγησε σε λιμό και στη συνέχεια σε λοιμό.[77] Πολλοί έσπευσαν  τότε να αγοράσουν σε εξευτελιστικές τιμές τις γαίες των φτωχών, επιδεινώνοντας ακόμη περισσότερο την κατάσταση[78].

Στις Νεαρές βρίσκουμε να καταδικάζεται επανειλημμένως η  ανάλγητη συμπεριφορά και πλεονεξία  των δυνατών[79], η οποία ανάγκασε τους αυτοκράτορες να πάρουν μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης. Τα μέτρα αυτά  αποδεικνύουν ότι το χάσμα μεταξύ δυνατών και πενήτων ολοένα και μεγάλωνε[80]

Τα μέτρα για την υπεράσπιση των πολιτών - πενήτων  εναντίον των δυνατών .

Η πρώτη Νεαρά η οποία λάμβανε προστατευτικά μέτρα υπέρ των  ελευθέρων αγροτών ιδιοκτητών  που αποτελούσαν τις κοινότητες χωρίων - προσπαθώντας  να αποκαταστήσει τη σύγχυση και αοριστία που είχαν δημιουργήσει οι παλαιότερες  σχετικές διατάξεις [81] -    ήταν αυτή του  Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού «Περι προτιμήσεως[82]» του 928  - αμέσως μετά την έναρξη του  μεγάλου λιμού  [83]  - . Η Νεαρά αυτή ιεραρχούσε  τη σειρά προτεραιότητας κατά την εκποίηση ακίνητης περιουσίας  και  έδινε το προβάδισμα Α) στους συνιδιοκτήτες , ακόμη και μετά τη διανομή του επίκοινου ακινήτου και μάλιστα κατά σειρά ως εξής:  α) στους  συνιδιοκτήτες συγγενείς β) στους  συγκυρίους   από προγενέστερη σχέση συνιδιοκτησίας (κοινωνίας ) -  π.χ. αγορά από κοινού – γ) στους κοινούς συνιδιοκτήτες( οι μόνον αναμεμιγμένοι[84] ), π. χ. λόγω αυτοτελούς αγοράς ιδανικών μεριδίων ενός ακινήτου Β) Σε όσους είχαν ακίνητα φορολογικά  υπόχρεα απέναντι στην ίδια αρχή ( ομοτελεις[85]) Γ) Στους γείτονες ( πλησιάζοντες)[86]. 

Ο αυτοκράτορας θέσπισε τις προϋποθέσεις για την άσκηση του δικαιώματος της προτίμησης  και προέβλεψε επιστροφή του κτήματος  σε περίπτωση παραγκωνισμού προτιμώμενου προσώπου[87], σε μια προσπάθεια να εμποδίσει τους δυνατούς να αποκτήσουν εδάφη της κοινότητας[88]. Δικαίωμα προτίμησης μπορούσε να εφαρμοστεί  - και τότε μόνο ήταν υποχρεωτική η ενημέρωση των προτιμωμένων προσώπων -  σε περίπτωση πώλησης, εμφυτεύσεως[89] ή μίσθωσης ακινήτου, ενώ δεν ίσχυε  σε περιπτώσεις σύστασης προίκας, προγαμιαίας δωρεάς  ή διαθήκης ,  ανταλλαγής και  διαλύσεως[90]. Ωστόσο ο αυτοκράτορας όρισε  ότι ακόμη και σε αυτές τις περιπτώσεις ο δυνατός έπρεπε να συνδέεται με σχέση συγγένειας . Η μόνη Περιπτωση που ο δυνατός μπορούσε να επικαλεστεί δικαίωμα προτιμήσεως σε αγοραπωλησίες μισθώσεις ή  ανταλλαγές ήταν όταν ήδη ήταν ιδιοκτήτης κτημάτων του χωρίου ή του αγριδίου[91]  ( και εντασσόταν προφανώς σε μια από τις κατηγορίες που αναφέρθηκαν[92]).[93] Προτεραιότητα είχαν οι κάτοικοι του χωρίου και σε περιπτώσεις πωλήσεων  δημόσιων  κλασματικών τόπων [94] και μόνο αν εκείνοι  αρνούνταν να αγοράσουν ,η γη προσφερόταν σε άλλους , οπότε είχαν και οι δυνατοί δικαίωμα αγοράς[95].Θεσπίστηκε  επίσης  η ακύρωση αγορών  αντίθετων στις παραπάνω διατάξεις που έγιναν εντός της παρελθούσης δεκαετίας. [96]

Οι συνέπειες όμως του βαρύτατου χειμώνα του 928 / 928 και του λιμού που τον διαδέχθηκε ήταν οδυνηρές  για το κράτος. Οι δυνατοί επωφελήθηκαν για να αποκτήσουν την περιουσία των οικονομικά κατεστραμμένων πενήτων σε εξευτελιστικές τιμές[97] . Την αναστάτωση  που προκλήθηκε προσπάθησε να θεραπεύσει με νέα αυστηρότερα μέτρα ο Ρωμανός  Α΄ Λεκαπηνός . Η Νεαρά του 934  «Περι των υπεισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις πενήτων», η οποία  αποτελεί ένα δριμύ κατηγορητήριο εναντίον των δυνατών [98], ορίζε ότι όσοι δυνατοί είχαν αποκτήσει κτήματα των πενήτων κατά  το διάστημα από το 927 / 928[99], δηλαδή το έτος του λιμού, και μέχρι τη δημοσίευση της Νεαράς θα τα επέστρεφαν λαμβάνοντας το τίμημα που κατέβαλαν  μαζί με τις δαπάνες καλλιέργειας[100]εντός τριετίας[101] ενώ  για το  μέλλον απαγορευόταν να αποκτούν απ΄ ευθείας ή με τη μεσολάβηση άλλου προσώπου με αγορά, δωρεά, κληροδοσία ή οποιονδήποτε άλλο τρόπο κτήματα των χωρίων ή των αγρών[102] . Η απόκτηση αυτή θα ακυρωνόταν  και το ακίνητο θα επιστρεφόταν στον προηγούμενο ιδιοκτήτη του ή στους συγγενείς του, ή αν δεν υπήρχαν, στους κατοίκους του χωρίου χωρίς αποζημίωση του δυνατού[103],ο οποίος επιπλέον θα κατέβαλε πρόστιμο στο δημόσιο [104]. Επίσης χωρίς αποζημίωση για το παρελθόν και το μέλλον  θα επιστρέφονταν κτήματα που αποκτήθηκαν με απάτες ( δήθεν δωρεές και κληροδοσίες) ή αρπαγές[105]και όσα είχαν αγορασθεί από δυνατούς σε τιμή πολύ κατώτερη της αξίας τους.[106]

Τα μέτρα του Ρωμανού Α΄ ,όπως φαίνεται, έφεραν κάποιο αποτέλεσμα , αφού η θέσπιση μέτρων  εναντίον των δυνατών επαναλήφθηκε δεκατρία χρόνια μετά,  το 947[107],με τη Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  «Περι των εισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις πενήτων», που αποδόθηκε από τον πατρίκιο και κοιαίστωρα[108] Θεόφιλο Δεκαπολίτη[109],η οποία ουσιαστικά επικύρωνε και συμπλήρωνε αυτήν του 934[110] . Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει ότι η Νεαρά του Ρωμανού Α΄ δε αποσκοπούσε μόνο στην αντιμετώπιση των άμεσων συνεπειών του λιμού, αλλά είχε και μακροπρόθεσμους στόχους[111] , αλλά και ότι τα αρνητικά φαινόμενα που προσπάθησε να αντιμετωπίσει δεν είχαν οριστικά εξαλειφθεί[112].

 Η Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  εκδόθηκε με αφορμή τις πληροφορίες για καταπατήσεις γαιών των πενήτων από δυνατούς στο θέμα Θρακησίων[113] και πιέσεις που ασκούνταν από τους τελευταίους στους δικαστές[114], αλλά ορίστηκε  ότι οι προβλεπόμενες διατάξεις θα αφορούσαν όλα τα θέματα της αυτοκρατορίας[115]. Σχετικά με τις πωλήσεις που πραγματοποιήθηκαν χωρίς βία ή δόλο από την εποχή του λιμού ( 928) έως το 945 ορίστηκε ότι θα ίσχυαν οι διατάξεις που όριζε η Νεαρά του Ρωμανού Α΄( 934), δηλαδή η επιστροφή του κτήματος με την  υποχρέωση καταβολής στον αγοραστή του τιμήματος αγοράς εντός τριετίας, προσθέτοντας τον όρο ότι η πένης έπρεπε να μην είναι άπορος, δηλαδή η περιουσία του να είναι μεγαλύτερη των πενήντα νομισμάτων. Σε αντίθετη Περιπτωση οριζόταν η αναποζημίωτη επιστροφή [116]. Αναποζημίωτη επιστροφή επιβαλλόταν και στην Περιπτωση παράνομων μεταβιβάσεων ακινήτων λόγω δωρεών , κληρονομιών ή διαλύσεων[117] .Τέλος, θέσπισε την άμεση και αναποζημίωτη επιστροφή όλων των κτημάτων που απέκτησαν οι δυνατοί μετά την έναρξη της μονοκρατορίας του ιδίου (945) ή επρόκειτο να αποκτήσουν στο μέλλον .[118]

Όμως και ο Ρωμανός Β΄ προσπάθησε να προστατεύσει την κοινότητα χωρίου από τους δυνατούς  με τη   Νεαρά του 960/1(;) « Περι αναδόσεως τιμήματος των στρατιωτικών κτημάτων», η οποία  δεν  αποτελεί Νεαρά με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά λυσιν[119]  σε αναφορά του δικαστή ενός θέματος , που συντάχθηκε από τον μάγιστρο Θεόδωρο Δεκαπολίτη[120] . Η αναφορά δε σώζεται . Από την απάντηση όμως συνάγεται ότι αφορούσε τους όρους αποπληρωμής των γαιών που επιστράφηκαν από τους δυνατούς στους προηγούμενους ιδιοκτήτες τους, σύμφωνα με την προηγούμενη νομοθεσία[121]. Το κείμενο μνημόνευε έναν προηγούμενο νόμο  (έδικτον) που συντάχθηκε από τον πατρίκιο και κοιαίστωρα Θεόφιλο Δεκαπολίτη [122]στον οποίο  οριζόταν η επιστροφή από δυνατό χωρίς αποζημίωση κτήματος που απέκτησε από άπορο( ο οποίος δεν είχε περιουσία πάνω από πενήντα νομίσματα). Ο νόμος αυτός τροποποιήθηκε , όπως λέει ο μάγιστρος , όταν  ο  Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος  - σε μια Νεαρά που δε μας σώζεται  - υποχώρησε σε αίτημα των στρατιωτικών αρχόντων και αποφάσισε την  καταβολή του τιμήματος αγοράς και για τα κτήματα αυτά, αυξάνοντας όμως το όριο της προθεσμίας από τα τρία στα πέντε έτη. [123] Επειδή όμως το φορτίο ήταν πολύ βαρύ για τους άπορους χωρικούς , η λυσις, για τα κτήματα που πωλήθηκαν από το 927 έως το 945[124], τους πρόσφερε τη δυνατότητα να επωφεληθούν από μια νέα  προθεσμία ,ώστε να επιστρέψουν το οφειλόμενο στους αγοραστές ( είτε επρόκειτο για μέρος είτε για το συνολικό ποσό). [125]

Ξεχωριστό όμως ενδιαφέρον παρουσιάζει η Περιπτωση κατά την οποία  παρά τις παραπάνω διευκολύνσεις ο άπορος αδυνατούσε  να επιστρέψει το τίμημα . Τότε υπήρχε και η δυνατότητα, ο αγοραστής να αποζημιωθεί με την προσωρινή επικαρπία του κτήματος για μια Περιοδο από τρία έως  δέκα έτη  . Η διάρκεια της επικαρπίας εξαρτιόταν από το ποσό του τιμήματος και από την ετήσια απόδοση των κτημάτων. Η χρήση της γης θα επέστρεφε στη συνέχεια   στην κοινότητα[126],  ενώ ο παλαιός της ιδιοκτήτης δε θα έχανε  την κυριότητα στην περιουσία του. Αν οι πένητες ήταν σε θέση να αποδώσουν μέρος του τιμήματος θα περικοπτόταν  αναλόγως και ο χρόνος της επικαρπίας του κτήματος. Από την απόφαση αυτή φαίνεται η προσπάθεια του νομοθέτη να προστατευθεί η κοινότητα από τους δυνατούς , αφού το κτήμα θα επέστρεφε  σε  αυτήν  και αυτό ,όπως τονίζεται, θα διασφαλιζόταν  με έγγραφη συμφωνία[127].  Τέλος ,για πωλήσεις  που έγιναν μετά το 945, οι δυνατοί  υποχρεώνονταν να επιστρέψουν τα κτήματα χωρίς αποζημίωση στους προηγουμένους ιδιοκτήτες τους[128]

Μέτρα που αφορούσαν τους δυνατούς και τους πένητες λήφθησαν και από τον Νικηφόρο Φωκά . Με τη Νεαρά « Περι του προτιμασθαι των πενήτων τους δυνατούς εις εξώνησιν των παρά των δυνατων πιπρασκομένων κτημάτων» (966/7;) καθόρισε τη διάκριση του πληθυσμού σε δύο τάξεις, των πενήτων και των δυνατών και προσπάθησε να θέσει όρια στην ιδιοκτησία γης που καθεμιά από τις δύο κατείχε[129]. Στο προοίμιο  ο αυτοκράτορας δεχόταν την ορθότητα της προγενέστερης νομοθεσίας, η οποία λόγω του λιμού του 928 προσπάθησε να ενισχύσει τη θέση των πενήτων απέναντι στους δυνατούς. Ωστόσο, όπως υποστήριζε , με το να παρέχει στους πένητες  το δικαίωμα της προτίμησης στα κτήματα των δυνατών , οδήγησε τους τελευταίους στην καταστροφή ,κλονίζοντας τα θεμέλια της  αυτοκρατορίας, αφού το κράτος έπαψε να αντιμετωπίζει τους υπηκόους του ισότιμα.[130] Έτσι ο αυτοκράτορας στο όνομα της ισοπολιτείας εμπόδιζε τους πένητες να μπορούν να ασκήσουν το δικαίωμα της προτίμησης, όταν η ιδιοκτησία ενός δυνατού ετίθετο προς πώληση και έθετε ως όρο ότι ο δυνατός μπορούσε να αποκτά γη μόνο από δυνατό και ο πένης μόνο από πένητα[131],  ενώ κατά τα άλλα δεχόταν την προγενέστερη νομοθεσία[132]. Έτσι εκτός από την παραπάνω προσθήκη που αποτελεί καινοτομία, επέβαλλε όλα τα αυστηρά μέτρα που ίσχυαν από την εποχή του Ρωμανού Α΄ ενάντια στις ραδιουργίες των δυνατών εναντίον των πενήτων και όριζε επιπλέον ότι αν ένας δυνατός έχοντας αποκτήσει το κτήμα  ενός άλλου δυνατού προκαλούσε ενόχληση ή ζημία στους πένητες με τους οποίους η ιδιοκτησία του γειτόνευε, όχι μόνο αυτή θα του αφαιρούνταν ,αλλά θα στερούνταν και ότι είχε ήδη κληρονομήσει[133].Επίσης θέσπισε όριο παραγραφής τα σαράντα έτη για πωλήσεις που έγιναν καλη τη πίστει[134] . Σε αντίθετη Περιπτωση εφαρμοζόταν η παλαιά νομοθεσία[135]

Στο ίδιο πλαίσιο[136] με την παραπάνω Νεαρά κινήθηκε ο Νικηφόρος Φωκάς και στην   επόμενη[137] « Περι οικημάτων» (966;  ) , όπου οριζόταν ότι οι δυνατοί που, έχοντας ήδη κληρονομήσει κτήματα μέσα στις κοινότητες ,αγόρασαν στη συνέχεια από τους συγχωρίτες τους και άλλα μικρά, όπου έκτισαν πολυτελή και μεγάλα οικήματα ,δεν υποχρεούνταν να τα καταστρέψουν ,επιστρέφοντας  - όπως όριζε η παλαιότερη νομοθεσία   - τα οικόπεδα στους προηγούμενους ιδιοκτήτες. Δικαιούνταν να τα κρατήσουν , με την υποχρέωση όμως να πληρώσουν σε εκείνους διπλάσια την τιμή της αγοράς ή διαφορετικά να τους δώσουν γη διπλάσιας έκτασης και αποδοτικότητας[138]. 

Τέλος ο Βασίλειος  Β΄ με την Νεαρά του « Περι των δυνατων των από πενήτων επικτωμένων» (996) πήρε δραστικά μέτρα υπέρ των πενήτων. Κατά την επιστροφή του από την εκστρατεία του[139] ,διασχίζοντας τα θέματα της αυτοκρατορίας, άκουσε τα παράπονά τους [140] και διαπίστωσε το μέγεθος της επιβολής των δυνατών [141]. Επειδή θεώρησε ότι η προθεσμία της παραγραφής των σαράντα ετών που όριζε η νομοθεσία του  Νικηφόρου Φωκά [142] ήταν μικρό διάστημα και επέτρεπε στους δυνατούς να ιδιοποιούνται τα κτήματα των πενήτων[143], αποφάσισε  την ακύρωση οποιασδήποτε αγοράς από δυνατό γης της κοινότητας χωρίου[144], για το διάστημα από το 928( από την πρώτη νομοθεσία του Ρωμανού Α΄[145]) έως την 1.1.996 και για το μέλλον , αίροντας κάθε σχετική παραγραφή, με επιστροφή του κτήματος, χωρίς καταβολή του τιμήματος αγοράς  και χωρίς αποζημίωση για τυχόν βελτιώσεις[146] .

 Επιπλέον καταργούσε  την νομική και αποδεικτική ισχύ  των περιορισμών[147] , εκτός αν περιλαμβάνονταν στο κτηματολόγιο του γενικού σεκρέτου[148]ή αν υπήρχαν άλλα στοιχεία που τους επιβεβαίωναν . Ο λόγος ήταν ότι είχαν διαπιστωθεί παρατυπίες σε χρυσόβουλλα[149] τα οποία είχαν συντάξει διοικητικοί υπάλληλοι που δεν ήταν παρόντες στην περιοχή[150] . Τα χρυσόβουλλα που είχαν εκδοθεί κατά την πρώτη περίοδο της βασιλείας του Βασιλείου Β΄, πριν από την πτώση του παρακοιμώμενου Βασίλειου [151], θεωρούνταν αυτομάτως άκυρα, εκτός αν έφεραν την προσωπική έγκριση του αυτοκράτορα.[152]

 Με τα μέτρα αυτά ο αυτοκράτορας φανέρωνε την αποφασιστικότητά του να εμποδίσει  παράνομες μεθοδεύσεις των δυνατών, οι οποίοι  προσπαθούσαν να καταπατήσουν την περιουσία των πενήτων.

Τα μέτρα για την υπεράσπιση των στρατιωτών  - πενήτων  εναντίον των δυνατών .

Ειδική αναφορά θα έπρεπε να γίνει στα στρατιωτικά κτήματα , λόγω των συχνών αναφορών της νομοθεσίας  σε αυτά . Από τις Νεαρές   μπορούμε να συναγάγουμε το τεχνικό περιεχόμενο του όρου  στρατιωτικό κτήμα[153] , το οποίο απαντά και ως στρατιωτικόν τόπιον [154], στρατιωτικός κλήρος[155], στρατιωτική κτησις[156] , στρατιωτική μοιρα[157] ,  στρατιωτών τόποι[158]  , στρατιωτικοί τόποι[159] ή ακόμη κτήματα εξ ων αι  στρατειαι υπηρετουνται[160], οι τόποι της στρατείας[161], η γη της στρατείας[162] και επίσης στρατεία[163] ( αν και η λέξη αυτή απαντά στις Νεαρές και με τη σημασία της στρατιωτικής υπηρεσίας [164]). Πρόκειται για γαίες που ήταν αναγκαίες για την κάλυψη των δαπανών εξοπλισμού και συντήρησης ενός στρατιώτη , οι οποίες ήταν εγγεγραμμένες στους στρατιωτικούς καταλόγους και υπόκειντο σε ειδικό καθεστώς :  ήταν αναπαλλοτρίωτες[165] - δεν μπορούσαν να πωληθούν ούτε από το κράτος[166] - , αλλά μπορούσαν να κληροδοτηθούν μαζί με τις υποχρεώσεις που τις συνόδευαν (βάρος[167], δουλεία[168])[169] και παρέμεναν στον στρατιωτικό  οίκο[170] που κατείχε  τους τίτλους ιδιοκτησία τους  [171]. Περισσότερα από ένα άτομα μπορούσαν να κατέχουν από κοινού μια στρατεία και να αναλαμβάνουν τις υποχρεώσεις που τη συνόδευαν κατά το ποσοστό της συμμετοχή στους σε αυτήν[172].

 Από τις Νεαρές αποδεικνύεται  ότι οι κάτοχοι στρατιωτικών γαιών αντιμετώπιζαν  ανάλογα προβλήματα με αυτά των υπόλοιπων μελών της κοινότητας και  για τους ίδιους λόγους[173] και είχαν ανάγκη από παρόμοια μέτρα[174],  για  να προστατευθούν από την αυθαιρεσία των δυνατών[175]:

Η πρώτη σχετική Νεαρά είναι του  Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού του 928 [176], η οποία ,αποσκοπώντας  στην προστασία της στρατιωτικής ιδιοκτησίας όριζε ότι τα στρατιωτικά κτήματα που είχαν πωληθεί μέσα στο διάστημα των τελευταίων τριάντα ετών ή επρόκειτο να πωληθούν έπρεπε να επιστραφούν στους κατόχους τους, χωρίς να δοθεί αποζημίωση στον αγοραστή,  εκτός αν και μετά την εκποίησή τους είχαν παραμείνει στον ιδιοκτήτη τους  τόσες γαίες όσες ήταν απαραίτητες για τη σύσταση νέας στρατείας[177] , δηλαδή για την κάλυψη των αναγκών  ενός μάχιμου άνδρα[178].

 Η επόμενη Νεαρά που αναφέρεται στα κτήματα των στρατιωτών είναι η  «Περι στρατοτοπίων»  (947;)  του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  , η οποία αποδόθηκε από τον πατρίκιο και κοιαίστωρα Θεόφιλο  Δεκαπολίτη[179]. Ο νομοθέτης ισχυριζόταν ότι για πρώτη φορά ένα νομοθετικό κείμενο ρύθμιζε τα στρατιωτικά θέματα, για τα οποία ως τότε ίσχυε το εθιμικό δίκαιο[180]και αποφάσιζε ότι απαγορευόταν σε στρατιώτες να πωλούν την ακίνητη περιουσία τους  που εξασφάλιζε την υπηρεσία της στρατείας και που οριζόταν, όπως ίσχυε μέχρι τότε εθιμικά, στις 4 λίτρες [181] χρυσού για  τον ιππέα ή τον ναυτικό  που υπηρετούσε στα ναυτικά θέματα  του Αιγαίου πελάγους, της Σάμου και των Κιβυρραιωτών, των οποίων η υπηρεσία ήταν ιδιαίτερα βαριά. Για τους υπηρετούντες επί μισθω ( επί ρόγαις) στα βασιλικά και στα υπόλοιπα  πλώιμα  η ποσότητα μειωνόταν στις δύο λίτρες [182] .

Αν η ακίνητη περιουσία τους κάλυπτε αυτό το όριο[183], δικαιούνταν να την κληροδοτούν μαζί με τις οικονομικές υποχρεώσεις που την συνόδευαν σε συγγενείς κατά σειρά  ανιόντες, κατιόντες και εκ πλαγίου ή και σε άλλους μη συγγενείς ( προϋποτίθεται η ύπαρξη διαθήκης, οπότε είναι δυνατή και η ανισομερής κατανομή της περιουσίας ) ,    αρκεί να ήταν παγανοί  και όχι αξιωματικοί  [184] , σε μια ακόμη  προσπάθεια να εμποδισθούν οι δυνατοί να καταπατήσουν εδάφη της κοινότητας[185].

Αναφορά όμως στους δυνατούς γίνεται και στην περιπτωση που η ακίνητη περιουσία του στρατιώτη υπερέβαινε κατά πολύ το παραπάνω όριο, αλλά  ήταν καταγεγραμμένη στους στρατιωτικού καταλόγους : απαγορευόταν να  πωληθεί όσο μεγάλη κι αν ήταν, και ειδικά σε έναν δυνατό. Σε αντίθετη περιπτωση επιστρεφόταν χωρίς αποζημίωση και το μόνο που έπαιρνε πίσω ο αγοραστής ήταν τα υλικά από  τις όποιες βελτιώσεις είχε κάνει στο κτήμα[186].Ο στρατιώτης δικαιούτο να πωλήσει γη που δεν ήταν καταγεγραμμένη στους στρατιωτικούς καταλόγους και υπερέβαινε το όριο των τεσσάρων λιτρών , ενώ αν ακόμη δεν είχε καταγραφεί η έγγεια ιδιοκτησία του , τα ευφορότερα τμήματά της θα καταγράφονταν μέχρι το παραπάνω όριο, και τα υπόλοιπα μπορούσε να τα διαθέσει όπως ήθελε[187]. Και στο σημείο αυτό μπορεί κανείς να δει μια προσπάθεια να εμποδισθούν οι δυνατοί από τα ευφορότερα κτήματα της κοινότητας, αφού όσα ήταν καταγεγραμμένα στους στρατιωτικούς καταλόγους απαγορευόταν να πωληθούν.

Ακόμη  οριζόταν ως όριο παραγραφής για τους αποκτώντες στρατιωτικό κτήμα με οποιονδήποτε τρόπο  τα σαράντα έτη [188], αν παρέμενε αζήτητο ( ανεπιφωνήτως) σε αυτό το διάστημα[189] . 

 Επίσης ο αυτοκράτορας σε μια προσπάθεια να διευρύνει τα χαρακτηριζόμενα ως στρατιωτικά κτήματα και επομένως υποκείμενα στο παραπάνω καθεστώς , όριζε ότι δε θα έπρεπε να θεωρηθούν τέτοια   μόνο όσα ανήκαν στους στρατιώτες των στρατιωτικών λεγεώνων, αλλά  και όσων νόμιμα είχαν δεχθεί την αδωρεία[190] και επομένως ούτε αυτά  δε θα επιτρεπόταν να πωληθούν, ακόμη και με  διαταγή του δημοσίου[191].

Επιπλέον ορίζεται ότι στρατιωτικά κτήματα που αποκτήθηκαν παράνομα ή τα άρπαξαν  βίαια οι  δυνατοί  επιστρέφονταν με καταβολή αποζημίωσης – επειδή η αναποζημίωτη επιστροφή που εφαρμοζόταν εθιμικά  στο παρελθόν δημιούργησε προβλήματα -  στους πρώην ιδιοκτήτες ή στους συγγενείς τους μέχρι έκτου βαθμού ή αν αυτοί δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να τα διεκδικήσουν,  στους πιο μακρινούς συγγενείς τους. Ελλείψει των τελευταίων, άλλες κατηγορίες προσώπων που δικαιούνταν να κληθούν ήταν κατά σειρά προτεραιότητας α) οι συνδόται και οι συναίχμιοί[192] τους  β) οι συντελεσταί απορώτεροι στρατιωται[193] και γ) οι πολιτικοί συντελεσταί[194], ώστε να μη μειωθούν τα έσοδα του δημοσίου από τη φορολογία[195].

 Ειδικές ρυθμίσεις αφορούσαν τις αγοραπωλησίες όχι πια μεταξύ δυνατού και στρατιώτη, αλλά στρατιωτών μεταξύ τους. Έτσι ορίστηκε η αναποζημίωτη επιστροφή – η ίδια ποινή που επιβάλλεται και στους δυνατούς -  αν ο αγοραστής  ήταν εύπορος και ο πωλητής άπορος . Αν ίσχυε το αντίστροφο, ή ο αγοραστής θα κρατούσε το κτήμα ή θα το επέστρεφε , αφού του επιστρεφόταν το τίμημα. Αν και οι δύο ήταν άποροι θα λαμβανόταν πρόνοια ,ώστε να βοηθηθεί αυτός που ζημιώνεται[196] ,σε μια  προσπάθεια του νομοθέτη να προστατεύσει τον μικροϊδιοκτήτη.

Στη συνέχεια  ο αυτοκράτορας έχοντας νομοθετήσει για τις στρατιωτικές γαίες , νομοθετούσε και  για τα πρόσωπα και  στρεφόταν εναντίον  των αρχηγών του στρατού ,που συγκαταλέγονταν στους δυνατούς , οι οποίοι είχαν παραχωρήσει αστρατεία[197] στους στρατιώτες, παίρνοντας ως αντάλλαγμα τα στρατιωτικά κτήματά τους[198]. Σε πολλές περιπτώσεις τα κτήματα αυτά είχαν επιστραφεί ήδη στους προκατόχους τους [199],   καθορίζονταν  όμως οι όροι  επιστροφής τους και για το μέλλον  και αποφασίζόταν  ότι, αν κάποιος κατείχε έναν στρατιώτη ως πάροικο μετά την αρπαγή  του κτήματός του, θα πλήρωνε πρόστιμο τριών χρυσών νομισμάτων στον στρατιώτη και το ίδιο ποσό  στο δημόσιο και θα επέστρεφε το ακίνητο[200].  Αν η αγορά είχε γίνει χωρίς να μεσολαβήσει βία, επιβαλλόταν μόνο το πρόστιμο των τριών χρυσών νομισμάτων στο δημόσιο και η επιστροφή του ακινήτου[201]. Επιπλέον όποιος κρατούσε στην προσωπική του υπηρεσία πρόσωπα ικανά για στράτευση, αποστερώντας έτσι το δημόσιο από τις υπηρεσίες τους, θα πλήρωνε πρόστιμο έξι χρυσών νομισμάτων για κάθε άνδρα  για κάθε χρόνο[202].

Είναι λοιπόν έκδηλη  η προσπάθεια του αυτοκράτορα να εμποδίσει τους δυνατούς να αποκτήσουν στρατιωτικά κτήματα (αφού τους εξαιρούσε από κληροδοσίες και αγοραπωλησίες),   αλλά και να μεταβάλλουν τους στρατιώτες σε παροίκους.  Το γεγονός ότι επέτρεπε τις πωλήσεις  κτημάτων, όταν ο στρατιώτης είχε συμπληρώσει το όριο των τεσσάρων λιτρών, ίσως δεν είναι μεγάλη παραχώρηση, δεδομένου ότι το ποσό αυτό ήταν ήδη υψηλό  και ισοδυναμούσε με διακόσια ογδόντα οκτώ  χρυσά νομίσματα , τη στιγμή που το όριο της φτώχιας ήταν τα πενήντα[203] . Ίσως λοιπόν να μην ήταν πολλές οι περιπτώσεις των στρατιωτών που το υπερέβαιναν.

Οι προηγούμενες Νεαρές όριζαν ότι οι στρατιωτικές γαίες έπρεπε να επιστραφούν στους στρατιώτες, χωρίς οι αγοραστές να έχουν δικαίωμα να απαιτήσουν αποζημίωση, τουλάχιστον όταν οι ιδιοκτησίες των στρατιωτών δεν υπερέβαιναν την αξία των τεσσάρων λιτρών. Το μέτρο αυτό προκάλεσε διαμαρτυρίες , επειδή θεωρήθηκε άδικο σε περιπτωση που η αγοραπωλησία είχε γίνει καλη τη πίστει [204] Αυτά τα προβλήματα προσπάθησε να αντιμετωπίσει η Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 960/1(;) « Περι αναδόσεως τιμήματος των στρατιωτικών κτημάτων» -  όπως και η προηγούμενη της Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου που δεν έχει φτάσει σε εμάς,  και  οι οποίες εξετάσθηκαν παραπάνω[205] -  όπου  οριζόταν ότι τα μέτρα που αναφέρονταν  στους απόρους πολίτες αφορούσαν και τους άπορους στρατιώτες, όσους δηλαδή είχαν ακίνητη περιουσία κατώτερη των τεσσάρων λιτρών [206] . Επομένως και για τους τελευταίους  ίσχυε η επιστροφή των κτημάτων τους εναργύρως για αγορές που είχαν γίνει κατά το διάστημα από το 927 έως 945, βάσει των ρυθμίσεων  που προαναφέρθηκαν [207] , ενώ για  αγορές που είχαν γίνει μετά το 945, τα κτήματα  θα επιστρέφονταν χωρίς αποζημίωση.

Η  επόμενη σχετική Νεαρά του Ρωμανού Β΄ ,που εκδόθηκε το 962, ερμήνευε και επέκτεινε προηγούμενες διατάξεις, αναφερόμενη ειδικά στα κτήματα των στρατιωτών του θέματος των Θρακησίων[208] . Επαναλαμβανόταν η διάταξη  της προηγούμενης Νεαράς ότι  τα κτήματα που αγοράστηκαν καλη τη πίστει από δυνατούς -  διασαφηνίζοντας ότι αυτό σημαίνει με αγορά ή δωρεά ή αντίληψιν[209]  -  και δεν τα βοηθούσε η παραγραφή[210] , επιστρέφονταν χωρίς αποζημίωση. Αν όμως οι αγορές είχαν γίνει κακη τη πίστει  ο δυνατός υποχρεωνόταν πέρα από την επιστροφή του κτήματος να καταβάλει και πρόστιμο, ανάλογα με την αξία του ακινήτου[211].

Γενικά ίσχυε ο κανόνας της επιστροφής χωρίς αποζημίωση . Η μόνη Περιπτωση που αυτή επιβαλλόταν  ήταν όταν  πωλητής ήταν ένας στρατιώτης που κατείχε το ικανόν της στρατείας [212] και ο αγοραστής άπορος στρατιώτης , οπότε επιστρεφόταν το ακίνητο με την επιστροφή του τιμήματος ή όταν και οι δύο ήταν άποροι, οπότε επιστρεφόταν το τίμημα στον αγοραστή και το ακίνητο στον πωλητή με προθεσμία τριετίας για την καταβολή του τιμήματος. Αν ο πωλητής ήταν άπορος και ο αγοραστής εύπορος, επιβαλλόταν η επιστροφή χωρίς αποζημίωση[213].  Ουσιαστικά λοιπόν επαναλαμβάνονταν και επεκτείνονταν  οι σχετικές διατάξεις για αγοραπωλησίες μεταξύ στρατιωτών , που διατυπώθηκαν στην  παλαιότερη Νεαρά του Κωνσταντίνου   Ζ΄ Πορφυρογέννητου[214] και επίσης γινόταν  προσπάθεια να προστατευθεί ο φτωχός στρατιώτης .

 Στη συνέχεια ο Ρωμανός Β΄, όπως και ο Κωνσταντίνος Ζ΄, έχοντας ρυθμίσει τα σχετικά με τα στρατιωτικά κτήματα, νομοθετούσε για τα πρόσωπα[215]και ασχολούνταν με στρατιώτες που είχαν καταφύγει στους δυνατούς  , διακρίνοντας τρεις περιπτώσεις : α) Στρατιώτες που όντας συγκληρονόμοι[216] έφυγαν εγκαταλείποντας το στρατιωτικό τους κλήρο στους πατέρες,  αδελφούς ή συνδότες τους και οι ίδιοι προσέφυγαν σε άλλους (εδώ μάλλον εννοούνται οι   δυνατοί )  : Αυτοί που τους δέχθηκαν δεν  θα υφίσταντο καμία ποινή , με την προϋπόθεση ότι η στρατεία τους εκδουλεύεται (διασφαλίζεται η απόδοσή της [217])και ότι εκείνοι που  τους δέχθηκαν  δεν είχαν κρατήσει κανένα μερίδιο από αυτήν [218]. Είναι λοιπόν φανερή η πρόθεση να προστατευθεί πρωτίστως η έγγεια στρατιωτική ιδιοκτησία και να  μην περιέλθει στα χέρια του δυνατού[219]. β) Στρατιώτες σε έσχατη φτώχια αλλά  και ηδωρευμένοι[220] που εκδιώχθηκαν και πτώχευσαν εξαιτίας άλλων και κατέφυγαν σε τρίτους:  Την ποινή θα υφίστατο ο υπεύθυνος της απορίας και της φυγής  τους . Με αυτό το μέτρο γινόταν προσπάθεια να εμποδισθούν οι δυνατοί να οδηγήσουν σε έσχατη φτώχια τους στρατιώτες, μετατρέποντάς τους σε παροίκους, χωρίς δική τους γη.  γ) Στρατιώτες εύποροι και σωζόμενοι [221] που είχαν γίνει δεκτοί  στην υπηρεσία κάποιου ο οποίος είχε επίγνωση αυτού που έκανε , δηλαδή ότι  στερούσε ικανούς στρατιώτες από τη μάχιμη υπηρεσία : Η ποινή επιβαλλόταν σε αυτόν που τους δέχθηκε. Το μέτρο αυτό ήταν ανάλογο με τη διάταξη της Νεαράς του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου  που προαναφέρθηκε και όπου το επιβαλλόμενο πρόστιμο ήταν έξι χρυσά νομίσματα για κάθε χρόνο για κάθε άνδρα [222] ,και αποσκοπούσε να εμποδίσει τους δυνατούς να θέτουν στην υπηρεσία τους τους στρατιώτες .

Η επόμενη Νεαρά η οποία προσπαθούσε να διασφαλίσει την περιουσία των στρατιωτών ήταν του Νικηφόρου Φωκά του 963/4(;)    « Περι Αρμενίων των τε άλλων και των εγκλήματι φόνου περιπιπτόντων»και η οποία περιελάμβανε προβλέψεις αναφορικά με τους Αρμένιους στρατιώτες που εγκατέλειπαν τις γαίες τους και δραπέτευαν , και τη μοίρα αυτών των γαιών . Ενώ λοιπόν ο αυτοκράτορας όριζε ότι οι Αρμένιοι θα έχαναν τα κτήματα τους αν δεν επέστρεφαν σε διάστημα τριών ετών , εφόσον  αυτά στο μεταξύ είχαν δοθεί σε άλλους στρατιωτικούς για φύλαξη ή ως αριστείο[223] , επέβαλλε την επιστροφή των γαιών στους παλαιούς ιδιοκτήτες ή στους κληρονόμους τους  σε περιπτωση που αυτές είχαν δοθεί για καλλιέργεια  σε δυνατούς, αν οι πρώτοι  επέστρεφαν όχι πια μετά τρία , αλλά ακόμη  και μετά τριάντα έτη, χωρίς να ληφθεί υπόψη οποιοδήποτε επίσημο έγγραφο ή χρυσόβουλλο που θα μπορούσαν να επικαλεσθούν οι νέοι τους κάτοχοι[224]. Με αυτό τον τρόπο προστάτευε τους Αρμενίους  - παρόλο που όπως λέει δεν τους εμπιστευόταν[225]  - απέναντι στους δυνατούς .

 Η τελευταία Νεαρά που θίγει το ζήτημα των στρατιωτικών κτημάτων είναι αυτή του Νικηφόρου Φωκά του 963/4(;)    « Περι των απεμπολησάντων στρατιωτων τόπους αυτων , ειτα τουτους επιζητούντων»[226] . Ο αυτοκράτορας, αφού ο πρωτοσπαθάριος[227] Βασίλειος ο επί των δεήσεων[228] του ανέφερε ότι επέστρεφε κτήματα που ήταν εγγεγραμμένα ως στρατιωτικά στους προηγούμενους ιδιοκτήτες τους , χωρίς να αποζημιωθούν οι αγοραστές τους– με βάση την προαναφερθείσα νομοθεσία [229] -   και του έδειξε ότι έτσι οι τελευταίοι στερούνταν το δικαίωμα διάθεσης της περιουσίας τους όπως ήθελαν ( το μη έχειν εξουσίαν τινα εκ των υπαρχόντων αυτω τοπίων αλλαχου διαπιπράσκειν ), όσο  μεγάλη κι αν ήταν αυτή,  θέλησε να αποκαταστήσει αυτήν την αδικία [230].Αποφάσισε λοιπόν να ισχύσει η παλαιά νομοθεσία για αγοραπωλησίες που είχαν γίνει μέχρι τότε , σύμφωνα με την οποία το όριο αναπαλλοτρίωτου στρατιωτικού κτήματος ήταν οι τέσσερις λίτρες [231]. Αυτό σήμαινε ότι αν κάποιος στρατιώτης είχε πωλήσει γη πάνω από αυτήν την ποσότητα μπορούσε να την ανακτήσει με δικαίωμα προτιμήσεως [232] αρκεί να κατέβαλε το τίμημα αγοράς. Σε περιπτωση που η γη αυτή ήταν τμήμα της στρατείας, ( των τεσσάρων λιτρών ) επιστρεφόταν χωρίς αποζημίωση[233].  Για το μέλλον όμως ορίστηκε ότι η αξία αυτή για τα σώματα των κλιβανοφόρων και επιλωρικοφόρων ιππέων [234]θα ανερχόταν στις δώδεκα λίτρες[235] (και επομένως η μικρότερη αξία των γαιών που έπρεπε να παραμένουν στην κατοχή του στρατιώτη και να επιστρέφονται χωρίς αποζημίωση τριπλασιαζόταν [236]).   Με τη Νεαρά του αυτή ο Νικηφόρος Φωκάς  -αν όντως είναι ο συντάκτης  της[237]  - προσπαθούσε να ενισχύσει  τη στρατιωτική ιδιοκτησία, αφού πια το εισόδημα των τεσσάρων λιτρών δεν επαρκούσε για τα στρατιωτικά σώματα που προαναφέρθηκαν , λόγω των αυξημένων δαπανών που απαιτούσε ο βαρύς οπλισμός  τους[238].

Είναι λοιπόν φανερό από τις παραπάνω Νεαρές ότι η αγροτική ιδιοκτησία των στρατιωτών  υπέστη μια ανάλογη κρίση με αυτήν των υπολοίπων μελών  της κοινότητας και ότι οι Μακεδόνες αυτοκράτορες προσπάθησαν να την προστατεύσουν από τις αρπακτικές διαθέσεις των δυνατών .

1. Τα κίνητρα των αυτοκρατόρων

Οι στόχοι   της   αντίδρασης  των Μακεδόνων αυτοκρατόρων κατά των Δυνατών μπορούν να αναζητηθούν σε πολλούς τομείς. Οι ίδιοι άλλωστε προσπάθησαν να την εξηγήσουν κυρίως  στα προοίμια των Νεαρών τους , αλλά και σε σχόλια που προηγούνται  ή έπονται των νομοθετικών μέτρων, δηλώνοντας ότι δεν οφειλόταν  σε  προσωπική εμπάθεια[239], αλλά αποσκοπούσε  στη βελτίωση  της ζωής των υπηκόων και της κρατικής λειτουργίας [240] . Από τις διακηρύξεις τους μπορούν να εξαχθούν αρκετά συμπεράσματα.,  χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όσα διατυπώνονται  εκεί φανερώνουν όλα τα κίνητρα της νομοθεσίας τους  .

Στις Νεαρές λοιπόν αποκαλύπτεται  η σημασία που είχε για το κράτος η διατήρηση της ακεραιότητας του χωρίου,  για λόγους πρωτίστως οικονομικούς,  αφού   αποτελούσε το θεμέλιο του βυζαντινού φορολογικού συστήματος[241].Οι αυτοκράτορες το δηλώνουν ρητά :

« Ημεις δε των ημετερων υποτελων άμα και των δημοσίων φόρων …πολλήν τιθέμενοι πρόνοιαν …θεσπίζομεν…»[242], «Η γαρ των πολλων κατοίκησις πολλήν δείκνυσι …, την των δημοσίων συνεισφοράν, … α πάντως απολέιψει του πλήθους εκλελοιπότος και χρη τους της πολιτικης ασφαλείας εχομένους και το ταρακτικόν αποτρίβεσθαι και το βλαβερόν απωθεισθαι και την του κοινού συνισταν ωφέλειαν»[243] .

Άλλωστε απόδειξη ότι το πρώτο μέλημα των αυτοκρατόρων ήταν η διατήρηση της ακεραιότητας του χωρίου ως φορολογικής μονάδας  και λιγότερο η προστασία των   πενήτων  μεμονωμένα ή των μικρών  ιδιοκτησιών τους – χωρίς να σημαίνει ότι το κράτος δεν ενδιαφερόταν  γι’ αυτούς[244]  -   είναι η  Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 960/1(;) « Περι αναδόσεως τιμήματος των στρατιωτικών κτημάτων», όπου τονίζεται ότι τα κτήματα επιστρέφονται στους πένητες   «εάν εις κοινότητα δηλονότι χωρίου ωσι»[245]. Ο στόχος  αυτός αποκαλύπτεται και από τη Νεαρά « Περι στρατοτοπίων» του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου,   όπου εξαντλούνται όλες οι περιπτώσεις πιθανών αποδεκτών του κτήματος ενός στρατιώτη που επιστρέφεται από δυνατό, επειδή αποκτήθηκε παράνομα, με σκοπό  αυτό να παραμείνει  στην κοινότητα , ώστε να  μπορεί να εισπραχθεί ο φόρος από το δημόσιο[246].Η  ενδεχόμενη επομένως εξαφάνιση   της κοινότητας χωρίου και η μετατροπή των κατοίκων της σε παροίκους  θα μπορούσε να απειλήσει τη φορολογική βάση της αυτοκρατορίας[247].

Η μικρή όμως και μεσαία ιδιοκτησία ήταν εγγύηση και της στρατιωτικής δύναμης του κράτους[248] αφού , όπως αναφέρθηκε , οι  γαίες της στρατείας  ήταν αναγκαίες για την κάλυψη των δαπανών εξοπλισμού και συντήρησης ενός στρατιώτη. Η στρατιωτική σημασία  τονίζεται παράλληλα με την οικονομική:

«Η γαρ των πολλων κατοίκησις πολλήν δείκνυσι της χρείας την ωφέλειαν, την των δημοσίων συνεισφοράν, την των στρατιωτικών λειτουργημάτων συντέλειαν, α πάντως απολείψει του πλήθους εκλελοιπότος …»[249]

Ο  Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος στη  Νεαρά του « Περι στρατοτοπίων» υποστηρίζει ότι  ο στρατός  είναι για το κράτος ότι για το σώμα το κεφάλι[250]και απευθύνει δριμύ κατηγορητήριο στους στρατηγούς που παραχώρησαν αστρατεία στους στρατιώτες με αντάλλαγμα τα κτήματά τους και  οδήγησαν σε έσχατο κίνδυνο την αυτοκρατορία [251] .Ρητά διατυπώνεται η ανάγκη του κράτους για στρατεύσιμους άνδρες στην Νεαρά « Εκ του εκφωνηθέντος βασιλικού εδίκτου προς τους εν τω θέματι των Θρακησίων» του Ρωμανου΄Β΄( 962), όπου τονίζεται ότι είναι μεγάλη η βλάβη του στρατού όταν ικανοί στρατιώτες εμποδίζονται από τη μάχιμη υπηρεσία και απαγορεύει να τίθενται στην υπηρεσία άλλων , προφανώς δυνατών[252]. Η ίδια απαγόρευση επιβάλλεται και στη Νεαρά του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου « Περι στρατοτοπίων»  [253] Η μεγάλη σημασία των στρατιωτών για το κράτος φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Νικηφόρος Φωκάς στη  Νεαρά του του 963/4(;)    « Περι Αρμενίων των τε άλλων και των εγκλήματι φόνου περιπιπτόντων» δε διστάζει να υποστηρίξει τους Αρμενίους , παρόλο που , όπως προαναφέρθηκε ,   δεν τους εμπιστευόταν, ενάντια στους δυνατούς, επειδή ήταν στρατιώτες.[254]

Οι ελεύθεροι γεωργοί λοιπόν ήταν στήριγμα του κράτους και από στρατιωτική άποψη. Αν όμως επιπλέον γίνονταν πάροικοι των δυνατών και έμπαιναν στην υπηρεσία τους, η ζημία θα ήταν διπλή  , αφού η αυξανόμενη δύναμη των τελευταίων  θα μπορούσε να απειλήσει την κεντρική εξουσία [255] .Στους οικονομικούς και κοινωνικούς , θα μπορούσαν επομένως  να προστεθούν  και λόγοι πολιτικής σκοπιμότητας , χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι επρόκειτο για  γενικότερη αντιαριστοκρατική πολιτική  των Μακεδόνων αυτοκρατόρων, αλλά για προσπάθεια να αντιμετωπισθούν μεμονωμένες περιπτώσεις δυνατών[256] που από προσωπική φιλοδοξία διεκδικούσαν το θρόνο[257]. 

 Φυσικά  οι αυτοκράτορες διατείνονται στις Νεαρές τους ότι πρόθεσή τους ήταν να βοηθήσουν τους δυστυχισμένους πένητες, κάνοντας  πράξη το θείο θέλημα, επικαλούμενοι το πνεύμα της χριστιανικής αγαθοεργίας που επέβαλλε την πάταξη της πλεονεξίας[258] και της καταπίεσης του ασθενέστερου. [259]Το κίνητρο αυτό δεν αποκλείεται, δεν μπορεί όμως να θεωρηθεί πρωτεύον , αν ληφθεί υπόψη η βαριά φορολογία που υφίστατο ο ελεύθερος αγρότης από το κράτος και που συχνά τον ανάγκαζε να παραιτείται εκούσια από την ιδιοκτησία του και να αναζητά την προστασία των δυνατών[260].

Επίλογος

 Μετά τη νομοθεσία του Βασιλείου Β΄ σταματά κάθε νομοθετική προσπάθεια υπεράσπισης των ελεύθερων αγροτών των χωρίων απέναντι στις επεκτατικές βλέψεις των δυνατών  .Οι διάδοχοι του αδιαφορήσαν για τις ανάγκες του κράτους και χρησιμοποίησαν την εξουσία για την εξυπηρέτηση προσωπικών τους συμφερόντων .[261]

 Στο  διάστημα 1025 – 1081 [262]δεν υπάρχουν αυτοκρατορικοί νόμοι  που να επιβάλλουν μέτρα ανάλογα με των Νεαρών των ετών 928 – 996. Αντίθετα ,  απαντά πληθώρα χρυσόβουλλων που παρείχαν φοροαπαλλαγές (εξκουσσείες)   σε δυνατούς και μονές [263].  Αν και οι Νεαρές των ετών 928 – 966 δεν είχαν καταργηθεί με νόμο [264], υπονομεύονταν ωστόσο από διορθωτικές παρεμβάσεις που τις έκαναν αναποτελεσματικές[265] . Έτσι σταδιακά οι αγρότες  -  ιδιοκτήτες γης μειώνονταν όλο και περισσότερο και μετατρέπονταν σε παροίκους του κράτους ή των μεγαλογαιοκτημόνων.[266] 

Σε αυτά ήρθαν να προστεθούν και εξωτερικοί παράγοντες: Οι επιδρομές των Ούζων, Κουμάνων και Πετσενέγκων στα Βαλκάνια , αλλά κυρίως αυτές των Σελτζούκων Τούρκων στη Μ. Ασία, που  προκάλεσαν καταστροφές και λεηλασίες  και   δημιούργησαν κλίμα φόβου και ανασφάλειας , οδηγώντας πολλούς μικροϊδιοκτήτες στην εγκατάλειψη των γαιών τους[267]   

Αυτό είχε ως συνέπεια και την μεταβολή στο σύστημα στρατολόγησης. Οι  διαρκείς επιδρομές και η  μείωση των αγροτών - στρατιωτών οδήγησαν  στην ανάγκη μισθοφορικού στρατού[268]. Σε αυτό συνετέλεσε και η ίδια η νομοθεσία των Μακεδόνων ,η οποία, αν και όριζε το αναπαλλοτρίωτο των στρατιωτικών γαιών, επέτρεπε να κληροδοτούνται σε συγγενείς κατιόντες ανιόντες και εκ πλαγίου,  με αποτέλεσμα τη διαίρεση του στρατιωτικού κτήματος  , το οποίο πια δεν επαρκούσε για τη συντήρηση και εξάρτυση ενός στρατιώτη. Η νομοθεσία είχε προβλέψει αρχικά αυτό το ενδεχόμενο και όριζε την οικονομική εισφορά όλων των κληρονόμων ανάλογα με την  κληρονομιά τους . Ωστόσο μετά τη δεύτερη ή την τρίτη γενιά το στρατιωτικό κτήμα έχανε το νόημά  του και δε φαίνεται να επιβιώνει μετά τις πρώτες δεκαετίες του 11 ου αι.[269] .Η καθιέρωση άλλωστε  του μισθοφορικού στρατού κατέστησε ατελέσφορη τη διατήρηση αυτών των  κτημάτων  και επομένως τη διατήρηση των νομοθετικών μέτρων  που τα υποστήριζαν  , αφού ο στρατιώτης αμειβόταν πλέον από το κράτος[270] . 

 Έτσι, η πολιτική των Μακεδόνων αυτοκρατόρων εναντίον των δυνατών, όσο έντονη και συστηματική ήταν από την εποχή του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού έως  την εποχή του Βασιλείου Β΄, τόσο εύκολα αποδυναμώθηκε και ατόνησε στη συνέχεια Και αυτό ήταν σαφές δείγμα της παρακμής που θα ακολουθούσε.

---

[1] Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος,142

[2] Εξαιρείται ο Ιωάννης Τσιμισκής , ο οποίος δεν εξέδωσε Νεαρά με σχετικό περιεχόμενο. - Βλ και P. Charanis, Monastic Properties, 54

[3] H Νεαρά ανήκει στον τύπο των γενικών νόμων (Νόμοι που απευθύνονταν σε όλους τους υπηκόους ή προς ορισμένη επαγγελματική τάξη). Χρησιμοποιούνταν με την έννοια του νεότερου νόμου,  αλλά και αυτού που εκδόθηκε μετά τον Θεοδοσιανό κώδικα.  - Βλ Ι.Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική, 136 και 141

[4]Η εξεταζόμενη Περιοδος περιλαμβάνει τα έτη 928 – 996 -  Στη χρονολόγηση των Νεαρών ακολουθείται ο  N. Svoronos( Novelles)

[5] Η νεαρά δημοσιεύθηκε στο όνομα των αυτοκρατόρων Ρωμανού, Κωνσταντίνου( του κατοπινού Κωνσταντίνου Ζ΄, γιου του αυτοκράτορα Λέοντα Στ΄),  και Χριστόφορου Βλ. Ι. και Π. Ζέπος, JGR ,200 – 204 - N. Svoronos, Novelles, 47 – 72

[6] Η ανακοίνωσις ήταν το σύνολο των γαιών, βοσκών και υπόλοιπων κοινόχρηστων ιδιοκτησιών του χωρίου  (F. Dölger, Beiträge,116, 22) – Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος,437

[7]H Νεαρά δημοσιεύθηκε στο όνομα των αυτοκρατόρων Ρωμανού, Κωνσταντίνου, ( του κατοπινού Κωνσταντίνου Ζ΄, γιου του αυτοκράτορα Λέοντα Στ΄), Στεφάνου και Κωνσταντίνου( γιων του Ρωμανού Α΄) - Βλ. Ι. και Π. Ζέπος, JGR, 205 – 213 - N. Svoronos, Novelles, 73 – 92

[8] Ι. και Π. Ζέπος, JGR, 214 – 221 -  N. Svoronos, Novelles,  93 - 103

[9] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,.222 – 226 - N. Svoronos, Novelles104 - 126

[10] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,240 – 242 - N. Svoronos, Novelles, 127 - 141

[11] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,243 – 244 -  N. Svoronos, Novelles142 - 150

[12] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,247 – 248 - N. Svoronos, Novelles162 -173

[13] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,255 – 258 - N. Svoronos, Novelles174 - 176

[14] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,253 – 255 -  N. Svoronos, Novelles177 - 181

[15] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,255 - N. Svoronos, Novelles182 - 184

[16] Ι. και Π. Ζέπος, JGR,262 – 272 - N. Svoronos, Novelles190 - 217

[17] G. Ostrogorsky, Commune rural, 147

[18]Πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την αγροτική κοινότητα κατά τον 10^ο  αι. μας παρέχει και η Ανώνυμη  Φορολογική Πραγματεία, γνωστή και ως Μαρκιανή Πραγματεία , από το μοναδικό χειρόγραφο που σώθηκε στην ομώνυμη βιβλιοθήκη, ένα  κείμενο του10^ου αι. , το οποίο  περιγράφει τη λειτουργία του φορολογικού συστήματος σε αυτήν την εποχή.   (F. Dölger Beiträge, σελ. 113 - 123)  – Βλ. G. Ostrogorsky, Commune rural, 147, σημ. 3 και A. Harvey , Economic Expansion 71.

[19] N. Svoronos, Novelles, 67, 53 « Αλλά και επί της ομάδος των καλουμένων χωρίων η αγριδίων πολλω μαλλον κρατειτω, ίνα και οι κτήτορες αυτων…» - Βλ και P.Lemerle, The Agrarian History, 106

[20] N. Svoronos, Novelles, 66 και 67, 53/ 86, 95 / 99, 18/100, 51 – 52/ 102, 80/ 138,49, 78 - Βλ και P.Lemerle, 106.

[21] N. Svoronos, Novelles,126, 155 / 136, 25 / 138, 58 / 140, 79 / 200, 29 / 204, 63 – 64 και 80- Βλ και P.Lemerle, 106.

[22]N. Svoronos, Novelles, 102, 89 / 203, 54, 136  - Βλ και P.Lemerle, The Agrarian History, 106.

[23] N. Svoronos, Novelles, 87, 120 - Βλ και P.Lemerle, The Agrarian History, 106.

[24] N. Svoronos, Novelles, 87, 113 - Βλ και P.Lemerle, The Agrarian History, 106.

[25] N. Svoronos, Novelles, 87, 107/ 88, 139/ 100, 44/ 123, 102και 104 - 105 - Βλ και P.Lemerle, όπ. – Τελεστής καλείται ο υπεύθυνος για την πληρωμή φόρου . Επομένως οι συντελεσταί είναι οι συλλογικά υπεύθυνοι για την πληρωμή των φόρων της ομάδος  χωρίου, οι έχοντες αλληλέγγυα  φορολογική ευθύνη . – Βλ. και Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ.Β΄_2, 391, σημ. 1

[26] Κάθε χωρίο εξακολουθούσε να αποτελεί  μαζί με τα κτήματα γύρω από αυτό που του  ανήκαν ενιαία φορολογική μονάδα. Αυτό σημαίνει ότι όλα τα κτήματα του χωρίου καταγράφονταν σε ενιαία φορολογική βάση και η οφειλή των φόρων στο κράτος βάρυνε όλα τα μέλη της κοινότητας  και όχι τον καθένα ιδιοκτήτη χωριστά , ανάλογα με την αγροτική ιδιοκτησία του καθενός.  Αυτό συνεπάγεται ότι δεν ενδιέφερε το κράτος αν ένας κάτοικος του χωρίου δεν ήταν σε θέση για κάποιο λόγο να καταβάλει τον φόρο που του αντιστοιχούσε, επειδή εφάρμοζε  την απλούστερη δυνατή μέθοδο συγκέντρωσης της φορολογίας  :  όλοι οι κάτοικοι  βαρύνονταν από αλληλέγγυα φορολογική ευθύνη , ήταν δηλαδή αμοιβαία υπεύθυνοι για την καταβολή στο ακέραιο του καθορισμένου για το χωρίον τους φόρου.  (F. Dölger Beiträge, 114.22 – 30: «Ρίζα χωρίου εστιν η όλη ποσότης των εν τη συγγραφη εκάστου χωρίου κειμένων ψηφίων . Η γαρ εκ τούτων απάντων ομάς ρίζα καλείται δια το συνέχειν ταυτα πάντα εις μίαν ολότητα συνισταν») – Βλ  και J. Κarayannopulos, Finanzwesen, 241   -  Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 437

[27] N. Svoronos, Novelles, 64, 13 / 200, 7και 15. -  Αναφέρεται επίσης η Περιπτωση -  κατ’ εξαίρεση - Αρμενίων που, ενώ κατείχαν στρατιωτικά κτήματα , αυτομόλησαν στους Άραβες. Αυτοί « της αυτων εκπίπτωσιν δεσποτείας» , όποτε κι αν επιστρέψουν, αλλά τους παραχωρούνται γαίες σε άλλο τόπο. (N. Svoronos, Novelles, 172, 34 – 37)

[28] N. Svoronos, Novelles, 86, 88 – 95 « Όσοι τοίνυν από της παρελθούσης πρώτης ινδικτιωνος….αγρων η χωρίων εγκρατείς γεγόνασι η μερικως η καθόλου εν αυτοις κτήσεις προσελάβοντο των περιφανων …, τούτους απολαμβάνοντας το παρ’ αυτων καταβληθέν τίμημα εκειθεν εξεουσθαι  , η παρά των πρωτοτύπων δεσποτων η παρα των κληρονόμων αυτων η συγγενων η τουτων απορουντων παρα των άλλως συντελουντων η και παρά της ομάδος της του τιμήματος επιδόσεως προβαινούσης.» - Βλ και P.Lemerle, The Agrarian History, 106.

[29] N. Svoronos, Novelles,100, 52 – 55: «Ει δε ομας ην η πωλήσασα …»- Βλ και P.Lemerle,  The Agrarian History, 106..

[30]N. Svoronos, Novelles, 102, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία.Β΄₂  , 386

[31] «Ει δε εκ των περιφανεστέρων της ομάδος προς ίσους ή ολίγον υποβεβηκότας εν αξιώμασι …εκποίησις γέγονεν ή γενήσεται…»( N. Svoronos, Novelles, 68, 80 –840) , « …τινες των κεκωλυμένων από των νεαρών νομοθεσιων εξωνεισθαι και πλατύνεσθαι προσώπων (=δυνατοί) έτυχον εκ γονικης κληροδοσίας ακίνητον κτησιν εν χωρίοις ή αγριδίοις ειληφότες, εξωνήσαντο δε μετά ταυτα από συγχωριτών αυτων σμικρά τινα και ολιγοστά τοπία…»

[32] N. Svoronos, Novelles, 68, 80 -82: «Αλλά ( οι δυνατοί) μηδέ νέας αγορασίας ποιεισθαι ή μισθώσεις ή ανταλλαγάς εν τισι χωρίοις ή αγριδίοις εν οις ουκ έχουσιν ίδια κτήματα»  - Η Ανώνυμη  Φορολογική Πραγματεία αναφέρει περιπτώσεις κατοίκων του χωρίου που κατέχουν πλούτο , δούλους και μισθωτούς εργάτες και που τα κτήματά τους βρίσκονταν εντός των ορίων της φορολογικής ομάδας  του χωρίου, αλλά σε απόσταση από το κατοικημένο κέντρο του .Είναι τα λεγόμενα προάστεια , τα οποία διέφεραν από τα αγρίδια, δηλαδή τους χωριστούς αγροτικούς οικισμούς  έξω από το χωρίο , αλλά εντός των ορίων της φορολογικής κοινότητας ,στο ότι οι ιδιοκτήτες τους δεν ήταν εγκατεστημένοι εκεί, αλλά στην πόλη και  την καλλιέργεια των κτήμάτων τους  αναλάμβαναν δούλοι, μισθωτοί εργάτες κ.ά.( ενώ οι κάτοικοι των αγριδίων ήταν χωρικοί που καλλιεργούσαν οι ίδιοι τα κτηματά τους και είχαν εγκατασταθεί  μακριά από το κατοικημένο κέντρο του χωρίου για διάφορουςλόγους) : Τα μέντοι γε προάστεια τον αυτον μεν έχουσιν τούτοις (τοις αγριδίοις) της γενέσεως τρόπον, διαφέρουσι δε εν τω παρα τοις προαστίοις μη τους δεσπότας αυτους την κατοίκησιν έχειν, αλλά τινας των υπ΄αυτούς, δούλους η μισθίους και λοιπούς Αλλά ταυτα μεν Περι των αγριδίων και προαστείων των συμπεριοριζομένων τη όλη του χωρίου υποταγη. (F. Dölger, Beiträge,115, στ. 39 – 43)  -  Βλ G. Ostrogorsky, Commune rural, 149 - M. Loos, Communautés rurales 8  - Μ. Πατεράκη Γαρέφη, «Αγρός» , 151 – 167 -  A. Harvey Economic Expansion, 72, 459 -  Ι.Καραγιαννόπουλος, Λεξικό, 61

[33] N. Svoronos, Novelles,70, 83 – 86. Ο P.Lemerle (The Agrarian History, 94) εντοπίζει εδώ μια επιβίωση του θεσμού της προστασίας (patrocinium), αφού άλλωστε η Νεαρά χρησιμοποιεί τη λέξη « προστασία» (N. Svoronos, Novelles, 68, 77 – 82: «Τοις δε δυνατοις προσώποις απαγορεύομεν του λοιπού υιοθεσίας τρόπω η από δωρεας…η ως επί τινι προστασία και συνδρομη λαμβάνειν τι παρά των ευτελεστέρων…») . Ο θεσμός αυτός αναπτύχθηκε ευρύτατα στην Αίγυπτο κατά την ρωμαϊκή και έπειτα τη βυζαντινή Περιοδο και ήταν αποτέλεσμα της σκληρής δημοσιονομικής πολιτικής αλλά και της ωμότητας των κρατικών υπαλλήλων. Μην αντέχοντας οι μικροϊδιοκτήτες της γης τα φορολογικά βάρη  -  αφού το ποσοστό του φόρου υπολογιζόταν όχι με βάση την απόδοση της γης του καθενός, αλλά με κριτήριο τις κρατικές ανάγκες -  και συνθλιβόμενοι από τη βία των φοροεισπρακτόρων, παραχωρούσαν τις γαίες τους σε ισχυρούς μεγαλογαιοκτήμονες ,που ήταν πρόθυμοι να τους προστατεύσουν,  και εργάζονταν στο εξής ως μισθωτοί στα κτήματα που άλλοτε τους ανήκαν. Το αποτέλεσμα ήταν ότι έσβηνε ο μικροκαλλιεργητής , μεταπίπτοντας στην τάξη των κολωνών (coloni, εξαρτημένοι αγρότες) , ενώ το κράτος ανίσχυρο απέναντι στους ισχυρούς μεγαλογαιοκτήμονες δεν κατόρθωνε να εισπράττει τους οφειλόμενους φόρους. N. Baynes, Empire, 101 - Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Α΄, 726 - Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 448 

[34] N. Svoronos, Novelles,70, 84, 50 – 55 Ο ίδιος κατάλογος επαναλαμβάνεται και στο Συμπέρασμα της Νεαράς ( N. Svoronos, Novelles 91,  191 – 195) .

[35] Οι Νεαρές των Μακεδόνων αυτοκρατόρων της εξεταζόμενης περιόδου περιλαμβάνουν και μέτρα που αποσκοπούν στον    περιορισμό της επέκτασης των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων και των αξιωματούχων τους σε βάρος των πενήτων, αλλά αυτό δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσας εργασίας.

[36] N. Svoronos, Novelles, 85, 63 – 65:«Η γαρ των τοιούτων επικράτεια προσώπων και των πενήτων την πολλήν επηύξησε ταλαιπωρίαν…»(Βλ. και  N. Svoronos, Novelles,82, 10, 12, 15, 21,  /84,43,45, /8564, 78, 82,83,κ.α. ) Σύμφωνα με τον P.Lemerle (The Agrarian History, 95) ο όρος  εδώ δεν είναι κυριολεκτικός  , αφού δεν εννοούνται κατ’ ανάγκη οι φτωχοί, αλλά τα  πρόσωπα που δεν κατέχουν αξιώματα. Πιστεύει ότι η χρησιμοποίησή του οφείλεται σε επίδραση της Αγίας Γραφής , όπου με τον όρο «πένητες» νοούνται όλα τα αδύναμα πρόσωπα Έτσι στο Προίμιο της Νεαράς υπάρχει η φράση « Ένεκα γάρ, φησί , της ταλαιπωρίας των πτωχων και του στεναγμου των πενήτων αναστήσομαι λέγει κύριος» (N. Svoronos, Novelles 82, 11 – 12) 

[37]Άλλωστε και ο Βασίλειος Β΄ στη Νεαρά του 996 δίνει τα ονόματα κάποιων δυνατών. Τα πρόσωπα στα οποία αναφέρεται ήταν μέλη των  μεγάλων  βυζαντινών  οικογενειών: «Τουτο δε φανερόν εστι και από της γενεας των Μαλεϊνων και πάλιν των Φωκάδων Ο μεν γαρ πατρίκιος Κωνσταντινος ο Μαλεϊνος και ο μάγιστρος Ευστάθιος, ο τουτου υιος, μέχρι των εκατόν χρόνων ή και των ρκ΄ την ευημερίαν έσχον  συμπαρεκτεινομένην αυτοις, οι δε Φωκάδες πολύ τούτων επέκεινα» (N. Svoronos, Novelles 203, 38 - 43)  – Βλ. και A. Harvey Economic Expansion, 80  - 81 - M. Loos, Communautés rurales, 17

[38] N. Svoronos, Novelles, 100, 47 – 48: « ο δε πωλήσας των απόρων εστιν, ως μηδέ ν΄ νομισμάτων έχειν ευπορίαν…» -Ο όρος άπορος είναι κατάλοιπο της πρωτοβυζαντινής περιόδου - Βλ. P.Lemerle , The Agrarian History, 107 - A. Harvey Economic Expansion ,73

[39] Οι σχολάριοι ήταν οι στρατιώτες ενός τάγματος, μια κατηγορία υψηλότερη από τον στρατιώτη των θεμάτων. Τα τάγματα στρατοπέδευαν στην επαρχία. - Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 116, σημ. 1

[40] Ο πρωτοσπαθάριος ή κατεπάνω των βασιλικών με εκπρόσωπό του τον δομέστικο των βασιλικών ήταν προϊστάμενος των σπαθαρίων( φρόντιζαν για την τάξη των ανακτόρων, έφεραν σπάθη , απ’ όπου και το όνομά τους) ,των κανδιδάτων ( στρατιωτικό σώμα των ανακτόρων με έμβλημα της υπηρεσίας τους χρυσή αλυσίδα) και μανδατόρων ( διαγγελείς των ανακτόρων) οι  οποίοι ανήκαν κατά τη μεσοβυζαντινή Περιοδο στους λεγόμενους « βασιλικούς ανθρώπους» ( στην ίδια κατηγορία περιλαμβάνονταν επίσης οι σπαθαροκανδιδάτοι και οι στράτωρες). – Βλ J. B.  Bury, System, 111κ.ε. - Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 329

[41] Οι σεκρετικοί ήταν αξιωματούχοι της Κωνσταντινούπολης ή δημόσιοι υπάλληλοι. - Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 98

[42] N. Svoronos, Novelles, 101, 80 84 «  Ει δε εκ των περιφανεστέρων της ομάδος προς ίσους ή ολίγον υποβεβηκότας εν αξιώμασι, τυχόν σχολαρίων προς στρατιωτας, η εκ των ευτελεστέρων προς μικρόν υπερέχοντας , οιον από των αστρατεύτων πολιτικων προς σχολαρίους η σεκρετικούς , εκποίησης γέγονεν η γενήσεται , μενέτω απαρασάλευτος.»  -  N. Svoronos, Novelles, 101, 59 – 62 : « …όσοι από πρωτοσπαθαρίους των εν τη θεοφυλάκτω πόλει διατριβόντων και κατωτέρων αρχόντων έτυχον αγοράσαντες …μη μόνον τας τιμάς αναλαμβανέτωσαν, αλλά και τις επικερδεις δαπάνας…». - Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 98

[43] N. Svoronos, Novelles, 101, 59 – 62 : « Τα δε ευτελέστερα των μοναστηρίων και όσοι … έτυχον αγοράσαντες …μη μόνον τας τιμάς αναλαμβανέτωσαν, αλλά και τις επικερδεις δαπάνας…».  - Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 98

[44] N. Svoronos, Novelles, 100, 46 – 47: « …ει μεν δυνατος ην η προσοκειωμένος  δυνατω ο ηγορακως, ειτε πολιτικω ειτε εκκλησιαστικω, τυχόν επισκόπω…»

[45] N. Svoronos, Novelles, 120, 39:«… μαλλον δε μη δύνασθαι τινα εκ τούτων αγοράζειν, και μάλιστα Περιβλεπτον η αξιωματικόν η μητροπολίτην η επίσκοπον ή μοναστήριον ή έτερον τον οιονδήποτε ευαγη οικον η δυνάστην μέχρι σχολαρίου…»-  Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 118

[46] – Ο Βασιλειος Β΄στη Νεαρά του του 996  αναφέρει την Περιπτωση του Φιλοκάλη, ενός αγρότη που ανήλθε στα ανώτερα αξιώματα , πλούτισε και έγινε ιδιοκτήτης του χωρίου του ,το οποίο έκανε δική του ιδιοκτησία  (προάστειο) .Ο Βασιλείος  με τη Νεαρά του επενέβη και απέδωσε τη γη στους φτωχότερους χωρικούς ,αφήνοντας στον Φιλοκάλη μόνο εκείνες τις γαίες για τις οποίες ήταν αρχικά υποχρεωμένος να καταβάλλει φόρους. N. Svoronos, Novelles, 203, 51 – 64) – Βλ.  και  A. Harvey Economic Expansion, 75

[47] N. Svoronos, Novelles, 205, 65 – 70: « Δυνατοί δε λογιζέσθωσαν μη μόνο οι τοιουτοι, αλλά και πάντες οι αναγραφόμενοι κατά μέρος εν τη διατάξει του προπάππου ημων και βασιλέως Ρωμανου του γέροντος. Ουτος γαρ και αυτούς τους σχολαρίους δυνατούς ωνόμασεν, ημεις δε λέγομεν και τούτους δυνατούς, προστίθεμεν δε και πρωτοκεντάρχους, και γαρ και τούτους δυνατούς  ήδη πραγματικως διέγνωμεν». –Η ονομασία κένταρχος ( από το λατινικό  centum = εκατό) σήμαινε τον εκατόνταρχο.   Ο κένταρχος ήταν ο κυβερνήτης ενός  πλοίου. Στα Ναυμαχικά του Λέοντα Στ΄ του Σοφού, ο τίτλος  χρησιμοποιείται έχοντας την ίδια σημασία με αυτόν του ναυάρχου: «του ναυάρχου δε, ήτοι του κεντάρχου …» ( Ναυμαχικά, 1.8) - Κ.Αλεξανδρής, Θαλασσία δύναμις, 93, σημ.1  - Ahrweiler, Μer, 68,69

[48] -Βλ και  P.Lemerle, The Agrarian History,105

[49] N. Svoronos, Novelles, 200,2/202, 47/ 207, 112

[50] N. Svoronos, Novelles, 84, 42

[51] N. Svoronos, Novelles,91,199

[52]N. Svoronos, Novelles, 98, 3 – 4/ 102, 82/ 124, 121

[53] N. Svoronos, Novelles,203, 53

[54] Βλ. ανωτ. σημ. 36

[55] N. Svoronos, Novelles,82, 10 – 11/ 98,11 / 103, 103 / 201, 2και 16/ 207, 113

[56] N. Svoronos, Novelles,68, 80 / 91, 204 / 101, 59/ 102, 82

[57] N. Svoronos, Novelles,202, 47

[58] N. Svoronos, Novelles,124, 105 – 106 « Ει δε γε στρατιώτης στρατιώτου ετέρου κτησιν ηγόρασεν ει μεν ο εύπορος εξ απόρου, την αυτήν υφέξει τοις δυνατοις ποινήν…»: ο εύπορος στρατιώτης δεν χαρακτηρίζεται δυνατός , απλώς έχει την ίδια μεταχείριση με τον δυνατό.

[59] N. Svoronos, Novelles, 100,48

[60] Βλ. κατωτ. τα σχετικά με τα στρατιωτικά κτήματα, σελ., 22 - 29

[61] Λίτρα:ποσότητα βάρους διαφόρων μεγεθών. Η πιο σημαντική μονάδα βάρους ήταν η λογαρική λίτρα που δημιουργήθηκε από τον Μέγα  Κωνσταντίνο στα 309 ή 310 σαν η βάση για το νομισματικό σύστημα. 1 λογαρική λίτρα χρυσού = 72 σόλιδοι ή εξάγια = 12 ουγγίες λογαρικές = 1728 κεράτια  = 6912σιτόκοκκα = 1/100κεντηνάριον .  Η λογαρική λίτρα λέγεται απλώς λίτρα, αλλά στα κλασικίζοντα κείμενα απαντά και ως μνα ή τάλαντο. E. Schilbach, Metrologie, 277, 278. -  Οι τέσσερις λίτρες ισοδυναμούσαν με 288 χρυσούς σόλιδους ή νομίσματα (72Χ4= 288) -Βλ και  P.Lemerle, The Agrarian History,117

[62] N. Svoronos, Novelles,136, 8 – 11 

[63]N. Svoronos, Novelles,70, 83 – 86: « Εκεινοι δε νείσθωσαν δυνατοί οίτινες…ικανοί εισιν εκφοβησαι τους εκποιουντας η προς ευεργεσίας υπόσχεσιν την πληροφορίαν αυτοις παρασχειν»    - N. Svoronos, Novelles,88, 128 – 131: « Ει δε φορτικοί τινες και επαχθεις προς τους πλησίον διαδείκνυνται βαρείας τινας ή συνεχεις προξενουντες βλάβες τοις πένησην…»

[64] N. Svoronos, Novelles,98, 4 – 12  :  «οι δυνατοί …ου παυονται υπεισερχόμενοι εν τοις χωρίοις ένεκεν αγορων και δωρεων και  κληρονομιων και τη τοιαύτη προφάσει τους ελεεινούς τυραννούντες πτωχους και των ιδίων ποιουντες μετανάστες.» (N. Svoronos, Novelles,98, 4 – 12)

[65] N. Svoronos,  Novelles, 85, 78 – 83: «Πολλοι γαρ αφορμήν εμπορίας την των πενήτων λαβόμενοι απορίαν …, λιμω πιεζομένους ορωντες τους  πένητες , οι μεν αργυρίω οι δε χρυσίω , οι δε σίτω ή άλλαις τισιν επιδόσεσιν, ευώνως τας των ατυχούνταν πενήτων εξωνήσαντο κτήσεις, βιαιότεροι της προκειμένης ανάγκης και εν αυτοις , τω μετά ταυτα χρόνω, τοις αθλίοις των χωρίων οικήτορσι γενόμενοι…»

[66] N. Svoronos,  Novelles, 124, 116 – 117 «…πας τις των εν δόξη κραταιων πασσυδεί χώρας απεριγράπτους αποτεμνόμενος εν ανδραπόδων λόγω τους αθλίους ενέταττε κτήτορας…»   / 125,139 - 140: « Ει τις στρατιωτην εν παροίκου λόγω ευρεθείη κατέχων, ει μεν αυτός εκεινος και τα εξ ων η στρατείαν υπηρετειται κτήματα αρπάσας έχει…» / 126, 147 – 148: « Ει δε εξελασάντων αυτους ( τους στρατιωτας) των οικείων … άλλοι τούτους κατοικτηρήσαντες εδέξαντο είτε παροικειν είτε θητεύειν…» - Βλ και Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας, 225 – 227 - M. Loos, Communautés rurales , 18 -Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος 447

[67] Οι βυζαντινοβουλγαρικές συγκρούσεις χρονολογούνται από την εποχή του Λέοντα Στ΄ (886 – 912). Το 894 μ. Χ: οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν κατά κράτος από τον βούλγαρο ηγεμόνα  Συμεών. Στη συνέχεια πέτυχαν νίκες εναντίον του, όμως το 896μ.Χ υπέστησαν συντριπτική  ήττα στο Βουλγαρόφυγο. Η βυζαντινοβουλγαρική ειρήνη του 899 – 900 δεν διήρκεσε πολύ .Το 904 υπογράφηκε νέα συνθήκη, αλλά  το 913 ο Συμεών επικεφαλής ισχυρού στρατού στρατοπέδευσε μπροστά στην Κωνσταντινούπολη .Αν και συνειδητοποίησε ότι τα τείχη της την έκαναν απόρθητη και προχώρησε σε συμφωνία και συνάντηση με τον πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό , το 914 επανέλαβε τις επιδρομές του, λεηλατώντας τη Θράκη και εκπορθώντας την Αδριανούπολη . Μόλις το 917 το Βυζάντιο κατάφερε να αντεπιτεθεί . Στις 20 Αυγούστου του 917 κοντά στην Αγχίαλο οι Βυζαντινοί υπέστησαν βαριά ήττα. Ο Συμεών προέλασε προς την Κωνσταντινούπολη και τελικά αναχαιτίσθηκε μετά βίας στις Κατασυρτές. Ο Βούλγαρος ηγεμόνας  διέσχισε τη βόρεια και κεντρική Ελλάδα και έφτασε μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο καταστρέφοντας τα πάντα στο πέρασμά του. Στάσεις στη Σερβία τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει τον ελλαδικό χώρο. Όμως το καλοκαίρι του 921 , επί Ρωμανού Α΄, άρχισε νέες επιδρομές, λεηλατώντας και πάλι τη Θράκη . Αναγνωρίζοντας ότι δεν μπορούσε να υποτάξει το Βυζάντιο συναντήθηκε με τον αυτοκράτορα. Η προφορική συμφωνία που ακολούθησε αυτήν την συνάντηση δεν ήταν ουσιαστικής σημασίας, αφού το 926/7 ο Συμεών προετοιμαζόταν  για νέο πόλεμο εναντίον των Βυζαντινών . Πέθανε όμως ξαφνικά στις 27 Μαΐου του 927 και τα σχέδιά του δεν πραγματοποιήθηκαν. Ο βουλγαρικός κίνδυνος αναβίωσε επί Βασιλείου Β΄ με την επανάσταση των Κομητόπουλων και την ανάδειξη στην ηγεσία του Σαμουήλ. - Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος,  Ιστορία, τ. Β΄,318κ.ε.,321, 322κ.ε., 347κ.ε,.352, 358κ.ε.,360, 433κ.ε – Α. Σταυρίδου -  Ζαφράκα, Συνάντηση 112κ.ε. – Μ. Μ. Γρηγορίου Ιωαννίδου, Βυζαντινοβουλγαρική σύγκρουση, 121 κ.ε.  -Ι.Καραγιαννόπουλος, Κομητόπουλοι, 883 κ. ε.

[68] Οι Άραβες επωφελήθηκαν από τους βυζαντινοβουλγαρικούς πολέμους και άρχισαν πειρατικές επιδρομές στο Αιγαίο. Το 902 λεηλάτησαν τις ακτές της Πελοποννήσου και της Αττικής και κατέστρεψαν τη Δημητριάδα ως και τη Λήμνο και άλλα νησιά. Στις 31 Ιουλίου του 904 κατέλαβαν με αρχηγό τον Λέοντα Τριπολίτη τη Θεσσαλονίκη  , λεηλάτησαν την πόλη και αποχώρησαν με μεγάλη λεία και αιχμαλώτους. Οι Βυζαντινοί αντεπιτέθηκαν και πέτυχαν νίκες εναντίον τους (905, 906, 910) Ωστόσο το 911 ηττήθηκαν κατά κράτος στη Χίο. Οι συγκρούσεις αναζωπυρώθηκαν από το 926 με εναλλασσόμενες νίκες και ήττες των Βυζαντινών. Με τον Νικηφόρο Φωκά οι Βυζαντινοί πέρασαν  σε φάση αντεπίθεσης στα αραβικά εδάφη, ενώ  μεγάλες επιτυχίες σημείωσε εναντίον των εχθρών  και ο Ιωάννης Τσιμισκής . Οι αραβοβυζαντινές συγκρούσεις εξακολούθησαν και επί Βασιλείου Β΄. - Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος,  ό.π.,326κ.ε, 329κ.ε.365, 426 κ. ε. 444κ.ε

[69] Μείωση του πληθυσμού προηγούνταν και ακολουθούσε το βυζαντινό στρατό στις περιοχές που οι Βυζαντινοί ανακαταλάμβαναν (π.χ. αντεπίθεση εναντίον των Αράβων και ανακατάληψη της Μαρτυρόπολης, Άμιδας, Νίσηβης, ‘Εδεσσας, επί Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού, της  Γερμανίκειας, Θεοδοσιούπολης, Αδάνων , Σαμόσατων επί Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου, της Κρήτης και του Χαλεπίου  επί Ρωμανού Β΄, της Κύπρου και της Αντιόχειας επί Νικηφόρου Φωκά ). Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δραπέτευαν για να γλιτώσουν από τον λιμό που  θα ακολουθούσε την καταστροφή των σπαρτών, διώκονταν  ή εξορίζονταν  λόγω του θρησκεύματός τους , με αποτέλεσμα την ερήμωση της υπαίθρου. - Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος,  Ιστορία, τ. Β΄, 365, κ.ε. , 375. κ.ε.384. κ.ε., 388, 395. κ. ε.  –  N. Oikonomidès, Frontière orientale, 295 - 297 - M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance, 395

[70] Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος ό.π., 371

[71] Λέοντος Στ΄ Νεαραί, 283 – 285 – Bλ. N. Svoronos,  Novelles, 28

[72] N. Svoronos,  Novelles, 46, 1 – 16 – Bλ. N. Svoronos,  Novelles, 28– Η αμφισβήτηση της γνησιότητας αυτής της Νεαράς από τον  Zachariä v. Lingenthal, (Geschichte, 239) θεωρήθηκε αβάσιμη ( Βλ G. Ostrogorsky, Ιστορία  , 296, σημ. 127 - . P. Lemerle, The Agrarian History, 90, σημ. 3 - N. Svoronos,  Novelles, 41 κ.ε. )

[73] Ο P.Lemerle (The Agrarian History, 90  - 91), δικαιολογώντας τις προθέσεις του αυτοκράτορα, θεωρεί ότι μετέθεσε το πρόβλημα από το φτωχό ιδιοκτήτη στους αγοραστές , αφού του έδωσε το δικαίωμα να πουλήσει αμέσως και να πάρει τα χρήματά του χωρίς καθυστέρηση από τον αγοραστή -  που μπορεί να ήταν ένας πλούσιος που πλήρωνε αμέσως -  και να απεμπλακεί έτσι από τη διαδικασία, ενώ είναι ο αγοραστής που αναλάμβανε πλέον να συνεννοηθεί με τους γείτονες . Για να μην αποθαρρυνθεί όμως ο πλούσιος από την αγορά, ο νομοθέτης έδινε το δικαίωμα της ένστασης μόνο για έξι μήνες, ώστε να μην απειλείται ο αγοραστής με μια μακροχρόνια εκκρεμότητα. Έτσι ο  P.Lemerle πιστεύει ότι ο στόχος του αυτοκράτορα δεν ήταν να πλήξει την κοινότητα του χωρίου, αλλά να εμποδίσει την κατάχρηση του νόμου από τους κατοίκους του, ώστε να προστατευθεί ο ιδιοκτήτης που πουλούσε  το κτήμα του.  – Πρβ Γ. Κασιμάτης , Λέων Σοφός 35, 38- J. M. Hussey The Cambridge Medieval History, I, 141, 142 - A. Toynbee, World , 148 - G. Ostrogorsky, Ιστορία, τ. Β΄131 - Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄, 338 - Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ.Β΄₂,384.

[74]Βασιλικά, 6,3, 51( = τ. 1, σελ. 277) / 55, 5, 1 ( = τ. 5, σελ. 181) / 56, 13, 1 – 2 , ( =τ. 5, σελ. 198) / 60, 43, 8 (= τ. 5, 730) -  Βλ A. Toynbee, World, 146 - N. Svoronos, Novelles, 20 - 24, 28 - 29

[75]Βλ. και  N. Svoronos,  Novelles,33

[76] N. Svoronos,  Novelles, 6, 88 - 89: « .. από της παρελθούσης πρώτης  ινδικτιωνος ήτοι του λιμου καταλαμβάνοντος …»  - Για τη χρονολόγηση βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 94 σημ .1

[77] Συνεχ .Θεοφάνη, 417. 15 κ.ε. « Εικάδι δε πέμπτη του αυτου μηνος χειμων αφόρητος γέγονεν, ώστε κρυσταλλωθηναι την γην επι ημέρας ρκ΄. Όθεν και γέγονεν ο μέγας λιμός , τους πώποτε γενομένους υπερβαλλόμενος, και θάνατος εκ τούτου πολύς, ως μη δύνασθαι τους ζωντας εκκομίζειν τους τεθνεωτας.» -Βλ και Συμεών Μάγιστρος, 743  - Σκυλίτζης, 225,22 -  Κ. Άμαντος, Ιστορία, τ. Β΄,  109 - G. Ostrogorsky, Ιστορία  , τ. Β΄, 151Ι.Καραγιαννόπουλος,  Ιστορία, τ. Β΄, 373 - Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ.Β΄₂ ,385

[78] Η πρώτη Νεαρά που αναφέρεται στον λιμό του 928 είναι  του Ρωμανού Α΄ του 934: « πολλοί …, λιμω πιεζομένους ορωντας τους πένητας, … τας των ατυχούντων πενήτων εξωνήσαντο κτήσεις»( N. Svoronos,  Novelles, 85, 78 – 83) .Αναφορές όμως στο λιμό έχουμε και στις κατοπινές  Νεαρές όπως   στη Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ του 947:« από της προπαρελθούσης πρώτης ινδικτιωνος»,  « .. από της πρώτης ινδικτιωνος ήτοι εκ του καιρου του λιμου…»( N. Svoronos,  Novelles, 99,20 και  31 - 32),στη Νεαρά του ίδιου αυτοκράτορα του 947(;): «Ην ότε ην ολοσχερής των πραγμάτων ανατροπή και φορά ολέθρου δυσκάθετος και πας τις τους εν δόξη κραταιων πασσυδεί χώρας απεριγράπτους αποτεμνόμενος  εν ανδραπόδων λόγω τους αθλίους ενέταττε κτήτορας» ( N. Svoronos, Novelles,  124 ,114 - 116 στη Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 960 / 1(;): «… από του χρόνου δηλαδή του λιμου…» ( N. Svoronos, Novelles, 136, 13 – 14), στη Νεαρά του Νικηφόρου Φωκά του 966/ 967: « οι προ ημων βεβασιλέυοντες δια την γενομένην κατά τον τότε καιρόν ένδειαν νομοθεσίαν εξέθεντο…» ( N. Svoronos,  Novelles,180, 10 – 11)και « …προ του καιρου της ενδείας…»( N. Svoronos,  Novelles,181, 51). Η υπόμνηση του γεγονότος αυτού  ακόμη και σαράντα  χρόνια μετά αποδεικνύει τη σημασία του.

[79] Νεαρά του 934  του  Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού : «…επει πολύτροπον η κακία και πολυποκιλώτατον και άπασαι μεν ουχ ήκιστα δε η πλεονεξία…»( N. Svoronos,  Novelles, 83, 27 - 28) «Ανθ’ ων γαρ εχρην τους άρχειν εκ θεου λαχόντας , τους δόξη και πλούτω των πολλων υπερανεστηκότας, περι πολλου την των πενήτων ποιεισθαι προμήθειαν , ουτοι κατάβρωμα τούτους έχοντες , ότι μη τάχιον ταυτα κατέχουσι δυσχεραίνουσιν» ( N. Svoronos,  Novelles, 84, 41 - 49) -  «Πολλοι γαρ αφορμήν εμπορίας την των πενήτων λαβόμενοι απορίαν …αντί φιλανθρωπίας, αντί οίκτου, αντί χρηστότητος , λιμω πιεζομένους ορωντες τους πένητες , …βιαιότεροι της προκειμένης ανάγκης …, τοις αθλίοις των χωρίων οικήτορσι γενόμενοι, ώσπερ τις λοιμική νοσημάτων επιφορα ή γαγγραίνης δίκην τω των χωρίων επεισφρήσαντες σώματι την πανωλεθρίαν επισκευαζόμενοι.» ( N. Svoronos,  Novelles, 85, 78 – 83).  – « …μη άρπαγμα τίθεσθαι τας των πενήτων περιουσίας »- ( N. Svoronos,  Novelles, 87, 121 - 122). Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  του 947:  «οι δυνατοί …ου παυονται υπεισερχόμενοι εν τοις χωρίοις …τους ελεεινούς τυραννούντες πτωχους και των ιδίων ποιουντες μετανάστας.» (N. Svoronos, Novelles,98, 4 – 12).  - Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  του 947(;) «οι άρχειν του στρατου λαχόντες… …άνθρωποι ώνιοι, αμελεις, απόλεμοι, μυρμήγκων αγενέστεροι και λύκων αρπακτικώτεροι δι ων τους εχθρούς δασμολογειν ουκ έχοντες ηργυρολόγουν τους υπηκόους» (N. Svoronos, Novelles,124, 121 - 129). - Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 960/1(;): « Ουδέ γαρ έχουσι πρόφασιν οι μετά τοσαύτας προφωνήσεις και βασιλικάς παραγγελίας υπεισελθόντες και τας των χωρίων ομάδας και κοινότητας γνώμης απληστία διαταράξαντες και αγορασίας …ποιήσασθαι κατατολμήσαντες» (N. Svoronos, Novelles,140, 77 - 80). -  Νεαρά του Βασιλείου Β΄ του 996: « Και γαρ πλειστα παρενοχλήθημεν υπό των πενήτων …και τας γινομένας εις αυτους οσημέραι πλεονεξίας και αδικίας οικείοις οφθαλμοις είδομεν διερχόμενοι τα θέματα της βασιλείας ημων …»(N. Svoronos, Novelles,200, 18 - 21) « …η βασιλεία ημων …το της πλεονεξίας δεινό πάθος θεραπεύουσα…»(N. Svoronos, Novelles,200, 17)

[80] Βλ. A. Harvey Economic Expansion 73.

[81] Βασιλικά , 19, 5, 20 ( =τ. 2, σελ. 625, 626) - Βλ. Svoronos, Novelles,20/ανωτ. σελ13,14 και σημ.74

[82] Η προτίμηση έχει τις ρίζες της   στην ελληνιστική περιοδο , διαμορφώθηκε όμως οριστικά ως θεσμός του βυζαντινού  δικαίου τον 10 αι. με την παρούσα Νεαρά του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού. Είναι ένας από τους λίγους θεσμούς του βυζαντινού περιουσιακού δικαίου για τον οποίο έχει εκδοθεί ειδικός νόμος κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, με στόχο την ένταξή του στην έννομη τάξη με βάση συγκεκριμένους κανόνες και προϋποθέσεις. Η Νεαρά λοιπόν του Ρωμανιύ Α΄ αποτελεί τομή  στο δίκαιο. Με αυτήν το δικαίωμα της προτίμησης γίνεται εμπράγματο και αφορά ορισμένες κατηγορίες προσώπων που είχαν το δικαίωμα να «προτιμηθούν» σε Περιπτωση ορισμένων μορφών απαλλοτρίωσης ακινήτων ( π. χ. πώληση , μίσθωση κα.) με βάση όμως ορισμένη διαδικασία και μέσα σε ορισμένα χρονικά πλαίσια. Η προτίμηση επηρέασε έντονα τις συναλλαγές μέχρι το τέλος της βυζαντινής περιόδου, επιβίωσε στη μεταβυζαντινή  και καταργήθηκε το έτος 1856. – Βλ. Ε. Σπ. Παπαγιάννη, Νομολογία, 221 

[83] Η Νεαρά αυτή φέρει την χρονολογία  του Απριλίου της πρώτης ινδικτιώνας του έτους 6430 (= Απρίλιος 922) . Ωστόσο ο N. Svoronos απέδειξε ότι επρόκειτο για σφάλμα του αντιγραφέα του χειρογράφου και η πραγματική χρονολογία ήταν αυτή του Απριλίου της πρώτης ινδικτιώνας του έτους 6436 (= Απρίλιος 928) της ινδικτιώνας του λιμού , λίγους μήνες μετά την έναρξή  του.   - Βλ. N. Svoronos, Novelles, 33, 59, 74 - 77

[84]Αναμεμιγμένοι ήταν οι όσοι κατείχαν εξ αδιαιρέτου ακίνητη περιουσία.  - Βλ. G. Ostrogorsky, Steuergemeinde, 33 – 34 - Ι.Καραγιαννόπουλος, Λεξικό, 112

[85] Σύμφωνα με επεξήγηση που δίνει η ίδια η Νεαρά « Ομοτελεις δε φαμεν πάντας τους υπό τον αυτόν υποτεταγμένον αναγραφομένους καν εν διαφόροις τόποις τα ίδια τελέσματα καταβάλλωνται»( N. Svoronos, Novelles, 64, 23 – 25)

[86] N. Svoronos, Novelles,63,  10 –26 – Οι κατηγορίες αυτές δεν προκύπτουν από την κατά λέξη απόδοση της Νεαράς , αλλά από την ερμηνεία της, η οποία σε μεγάλο βαθμό βασίζεται σε ανώνυμο σχόλιο από τον κώδικα Paris. gr. 1355 τον οποίο απέδωσε ο  K. E. Zachariä von Lingenthal (Ι. και Π. Ζέπος, JGR Ι, 198 – 200) - Βλ. G. Platon, Προτίμησις , 27 (1903), 517, 28 ( 1904) 13. κ ε. και  307 κ.ε. - P.Lemerle, The Agrarian History, 92-και σημ. 2 – Ε. Σπ. Παπαγιάννη, Νομολογία, 223

[87] Η εμπρόθεσμη άσκηση του δικαιώματος της προτίμησης ( εντός τριάντα ημερών ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις εντός τετραμήνου)συνεπαγόταν διάρρηξη της πρώτης αγοραπωλησίας και καταβολή του τιμήματος από το πρωτιμώμενο πρόσωπο στον αγοραστή , προσαυξημένο με τυχόν δαπάνες που είχαν γίνει για το ακίνητο.(N. Svoronos, Novelles,64,  27 – 45)

[88] Η Νεαρά προνοώντας για τυχόν ραδιουργίες κατά τον καθορισμό του τιμήματος παρέχει στα προτιμώμενα  πρόσωπα   το δικαίωμα να υποβάλουν τον αγοραστή και τον πωλητή σε όρκο,  για να διαπιστωθεί αν είχαν τηρηθεί οι κανόνες που επέβαλε η προτίμηση και να ελεγχθούν πιθανές  μυστικέςσυμφωνίες (N. Svoronos, Novelles,68, 65 – 73)

[89]Ο θεσμός της εμφύτευσης απαντά ήδη από την πρωτοβυζαντινή Περιοδο. Συνίστατο στην παραχώρηση γης έναντι ετήσιας αμοιβής στον ιδιοκτήτη της γης  και καταβολής φόρου στο δημόσιο με την επιπλέον υποχρέωση του εμφυτευτή να εκχερσώνει , να δημιουργεί  νέες φυτείες και να βελτιώνει τις υπάρχουσες έχοντας ως αντάλλαγμα για τον χρόνο που ισχύει η συμφωνία , ο οποίος ήταν συνήθως μακρός, εμπράγματο δικαίωμα στο κτήμα με αυτονόητη υποχρέωση να το διατηρεί σε καλή κατάσταση . Ο εμφυτευτής, άτομο ελεύθερο και ανεξάρτητο από τη γη μπορούσε να πωλήσει τις γενόμενες βελτιώσεις ή ακόμη και να μεταβιβάσει το εμφυτευτικό του δικαίωμα , κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις , σε οποιονδήποτε τρίτο .Εξελικτικά όμως η εμφύτευση έγινε  διαρκής , με αποτέλεσμα  ο εμφυτευτής από το τέλος της μεσοβυζαντινής εποχής και εξής να ταυτίζεται  ουσιαστικά με τον πάροικο . Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 477 – 478 - Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ.Β΄₂, 379, σημ 1

[90] Με  τον όρο διάλυσις δηλώνεται ο συμβιβασμός. Πάντως διάλυσις χαρακτηρίζεται  και γενικότερα το τέλος μιας έννομης σχέσης, ανεξάρτητα από την ύπαρξη αντιδικίας, αλλά χωρίς να υπάρχει απαραίτητα το στοιχείο των αμοιβαίων θυσιών . Βλ Ε.  Σπ. Παπαγιάννη, Νομολογία, 133

[91] Ο όρος «αγρίδιον» απαντά για πρώτη φορά στη Νεαρά « Περι προτιμήσεως» με την έννοια ενός διαφορετικού  από το χωρίον είδους αγροτικής εγκατάστασης.  – Βλ. F. Dölger, Beiträge,136 - Μ. Πατεράκη Γαρέφη, «Αγρός», 167 -  Για τη σημασία του όρου βλ. ανωτ.,  σημ. 32

[92] Βλ. και G. Ostrogorsky, Ιστορία  , τ. Β΄, 151

[93] N. Svoronos, Novelles,68, 77 - 82

[94] Κλασματική γη ή απλώς κλάσμα και αργότερα σε κατοπινά έγγραφα « εξάλειμμα», «εξαλειμματική γη» ήταν ένα κοινό φαινόμενο στο Βυζάντιο: αν εχθρική επιδρομή ή κάποια άλλη αιτία ανάγκαζε τους ιδιοκτήτες να εγκαταλείψουν τη γη τους, οι γείτονες γίνονταν με βάση την αλληλέγγυο φορολογική ευθύνη υπεύθυνοι να πληρώνουν τους φόρους τους, γινόμενοι ιδιοκτήτες των εγκαταλελειμμένων γαιών . Συχνά όμως οι γείτονες δεν ήταν σε θέση να πληρώνουν επιπλέον φόρους και ήταν έτοιμοι και οι ίδιοι να εγκαταλείψουν τις ιδιοκτησίες τους. Τότε ο επόπτης,  με την εξουσία που είχε , μπορούσε να εξαιρέσει τις εγκαταλελειμμένες γαίες από τις φορολογικές υποχρεώσεις. Αν οι αρχικοί ιδιοκτήτες δεν επέστρεφαν και κανένας άλλος δεν αποκτούσε τις γαίες τους , ώστε να πληρώνονται φόροι για αυτές, μετά Περιοδο τριάντα ετών περνούσαν στο κράτος , το οποίο είχε το δικαίωμα να τις πουλήσει, να τις διαθέσει ή να τις δωρίσει.(.  F. Dölger, Beiträge,116 και 118).   – Βλ. G. Ostrogorsky ,The Pre-emption Right, 122 -  Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ.Β΄₂, 391 – 392 -  Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 436 - 437

[95] N. Svoronos, Novelles, 72 - Σύμφωνα με τον G. Ostrogorsky (The Pre-emption Right, 122) ήταν μάλλον απίθανο οι χωρικοί να εκμεταλλεύονταν αυτό το δικαίωμα. Ένας αγρότης που ήταν ανίκανος να κρατήσει ένα κτήμα όταν το εγκατέλειπαν οι αρχικοί του ιδιοκτήτες,  πληρώνοντας τους οφειλόμενους φόρους, πολύ δύσκολα θα επιθυμούσε να το αγοράσει ή ακόμη και να το ενοικιάσει τριάντα χρόνια μετά. Αυτό θα μπορούσε να συμβαίνει μόνο ευκαιριακά. Από την άλλη όταν η κλασματική γη δωριζόταν οι χωρικοί ήταν οι λιγότερο πιθανοί αποδεκτές. Επομένως,    εκτός από τις περιπτώσεις που η κλασματική γη παρέμενε τμήμα της κρατικής περιουσίας, αυτή πήγαινε στα χέρια των δυνατών.

[96] Θα εφαρμοζόταν επομένως η δεκαετής παραγραφή -   Βλ. N. Svoronos, Novelles, 72, 93

[97] N. Svoronos, Novelles, 84, 78 - 88

[98] Βλ. ανωτ. σημ. 79

[99] Αυτό σημαίνει ότι για τα πριν από τον λιμό έτη ίσχυε παραγραφή.

[100] N. Svoronos, Novelles, 86, 88 - 100

[101] N. Svoronos, Novelles, 89, 152 –155  - Ο G. Ostrogorsky( Ιστορία  , τΒ΄ 152) υποστηρίζει ότι  ήταν αδιανόητο ένας χωρικός που είχε εκποιήσει το αγρόκτημά του  να εξοικονομήσει τα χρήματα για να το αγοράσει μέσα σε τρία χρόνια και από αυτό συμπεραίνει ότι ένα μεγάλο μέρος των αγροκτημάτων που αγοράσθηκαν κατά τη διάρκεια του λιμού θα παρέμειναν στα χέρια των δυνατών. -  Βλ. και Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ.Β΄_2,  385

[102] Ο όρος « αγρός» μέχρι τον 10^ο αι σήμαινε εδαφική έκταση , καλλιεργημένη ύπαιθρο χωρίς οικήματα . Από τον 10 αι κ. ε. δήλωνε καλλιεργημένη γη ποικίλης έκτασης που μπορούσε να συμπεριλαμβάνει και οικήματα, δάση , αμπελώνες κ.α. (F. Dölger, Beiträge, 115.21 - 22: « Αγρός εστί πας κεκαλωπισμένος χωρος» ) Οι αγροί μπορούσαν να αποτελούν ιδιοκτησία ενός ή περισσότερων προσώπων και υπάγονταν στην υποταγή χωρίου. ( F. Dölger, Beiträge, 121.22 – 28)Η εναλλαγή των όρων «αγρός» – «αγρίδιο » στις Νεαρές των Μακεδόνων αυτοκρατόρων ( π. χ. N. Svoronos, Novelles, 68, 81 – 82 και 83, 41) οδηγεί στη συμπέρασμα ότι στη συγκεκριμένη Περιοδο έχουν το ίδιο περιεχόμενο-  Βλ- G. Ostrogorsky, Steuergemeinde, 17. κ.ε.  - P. Lemerle, The Agrarian History , 37, 195 -  N. Svoronos, Le cadastre des Thèbes, 35, 37, 54, 56 -  Μ. Πατεράκη -  Γαρέφη, «Αγρός» , 150 - 167  - Ι.Καραγιαννόπουλος, Λεξικό, 66 – Βλ και ανωτ. σημ 91          

[103]N. Svoronos, Novelles, 84, 50 - 63                           

[104] N. Svoronos, Novelles, 91,196 - 205

[105] N. Svoronos, Novelles,86, 101 – 107και 88, 128 – 131 – Ένδειξη καταπατήσεων  θεωρείται και ο πρόσφατος υπερβολικός  πλουτισμός , επειδή αποδεικνύει εκμετάλλευση του λιμού σε βάρος των πασχόντων και επιβάλλεται η επιστροφή των νεόπλουτων στην προηγούμενη κατάσταση. (N. Svoronos, Novelles,87, 107 – 123 και 88 124 - 127)

[106] N. Svoronos, Novelles, 90, 171 - 176

[107] Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄, 375 και σημ .423

[108] Έργο του κοιαίστωρος ήταν η επεξεργασία νομικής φύσεως ζητημάτων . Επεξεργαζόταν αιτήσεις ιδιωτών ή αρχών των οποίων η ικανοποίηση απαιτούσε νομοθετική ρύθμιση και συνέτασσε τις αυτοκρατορικές απαντήσεις σε κάθε είδους προσφυγές προς τον αυτοκράτορα. Επίσης φρόντιζε για την σωστή τήρηση της επετηρίδας ορισμένων υπαλληλικών θέσεων των οποίων η πλήρωση γινόταν με  πρότασή του , ενώ από τον 6^ο αι. ανέλαβε την ανθυπογραφή των αυτοκρατορικών διαταγμάτων . Ο όρος απαντά από την πρωτοβυζαντινή Περιοδο.  - Ι.Καραγιαννόπουλος,

Διπλωματική, 145, 146

[109] Ο Θεόφιλος Δεκαπολίτης ήταν έπαρχος της πόλεως επί Ρωμανού Α΄. Τη θέση αυτή διατηρούσε ακόμη τον Ιανουάριο του 945 και πρέπει να έφερε τότε και τον τίτλο του πρωτοσπαθαρίου. Μετά αυτήν την χρονολογία και σίγουρα πριν από το 947 ( με βάση τη Νεαρά ) έγινε πατρίκιος και κοιαίστωρας. Η χρονολογία του θανάτου του πρέπει να τοποθετηθεί πριν από το 960 / 961, αφού αναφέρεται ως μακαρίτης στη Νεαρά του Ρωμανού Β΄ αυτού του έτους.( N. Svoronos, Novelles, 136, 14 – 15). Ο άμεσος διάδοχός του πρέπει να ήταν ο Θεόδωρος Δεκαπολίτης.  – Βλ. N. Svoronos, Novelles, 108 - 109

[110] Πολλές είναι οι αναφορές της στην προηγούμενη Νεαρά του 934 : N. Svoronos, Novelles,98, 4 – 5/ 99, 16, 25 – 27, 33 /100, 44 - 45

[111]Ο Ρωμανός Α΄στην Νεαρά του 934 εκφράζει την πρόθεσή του να νομοθετήσει για την αντιμετώπιση των πρόσφατων αλλά και των μελλοντικών προβλημάτων : « δει δε ουκ επι  τοις μέλλουσι μόνον, αλλά και επί τοις φθάσασι την ενδεχομένην επεισάγειν θεραπείαν» .( N. Svoronos, Novelles, 85, 76 - 77).

[112] Βλ. και P.Lemerle, The Agrarian History, 97

[113] Το θέμα Θρακησίων βρισκόταν στην δυτική  Μ. Ασία και διέθετε εύφορες περιοχές Υπέστη καταστροφές κατόπιν  ναυτικής  επίθεσης του χαλίφη Μωαβία κατά τα έτη 649 – 668 και στη συνέχεια αλλεπάλληλες λεηλασίας από τους Άραβες που κατέλαβαν την Κρήτη. Μόνο μετά την ανακατάληψη της τελευταίας από τον Νικηφόρο Φωκά αποκαταστάθηκε η ασφάλεια στην περιοχή. Βλ. A. Toynbee, World, 159, σημ. 1και  ανωτ. σημ 68

[114] N. Svoronos, Novelles,99, 22 - 24

[115]N. Svoronos, Novelles, 98, 1 - 15

[116]N. Svoronos, Novelles, 100, 45 - 59

[117] N. Svoronos, Novelles, 99, 31 - 38

[118] N. Svoronos, Novelles,99, 25 – 30

[119] Λύσις ονομάζεται η αυτοτελής απάντηση του αυτοκράτορα σε υπόμνημα ή υπομνηστικό ή αναφορά, ερώτημα κ.λ.π. υπαλλήλου,  σχετικά με  ζήτημα διοικητικής ή  φοροτεχνικής φύσεως Ι.Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική, 183

[120] Βλ. ανωτ. , σημ 109

[121] Βλ. και P.Lemerle, The Agrarian History, 98 - Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄389

[122] Πρόκειται για την Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  του 947   «Περι των εισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις πενήτων», που εξετάσθηκε παραπάνω . Βλ. και M. Loos, Communautés rurales, 16

[123] N. Svoronos, Novelles,136, 1-30

[124] N. Svoronos, Novelles,140, 72 – 74. Δηλαδή από τον λιμό έως την έναρξη της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου - Βλ.  Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία τ. Β΄, 389

[125] N. Svoronos, Novelles,138, 40 - 46

[126] N. Svoronos, Novelles,138, 59, 60  « προς την κοινότητα αυθις παλινδρομη η των τόπων χρησις» -  Bλ. και M. Loos ( Communautés rurales, 17) και  Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία τ. Β΄, 389  - Πρβ την ερμηνεία του P.Lemerle( The Agrarian History, 100 ) ο οποίος πιστεύει ότι η  χρήση της γης περνά για το οριζόμενο διάστημα στην κοινότητα και ότι αυτό είναι ένα παράδειγμα κατά το οποίο η κοινότητα σαν ομάδα,  χωρίς να αφαιρεί από ένα από τα μέλη της τα δικαιώματα του ως ιδιοκτήτη αναλαμβάνει επ` ονόματί του κάποιες υποχρεώσεις και ευθύνες και ως αντάλλαγμα διαχειρίζεται την ιδιοκτησία του.

[127] N. Svoronos,  Novelles, 138, 47 – 71

[128] N. Svoronos,  Novelles, 140, 72 - 80

[129] Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 103

[130] N. Svoronos, Novelles,180, 10 – 27 - Παρά τους ισχυρισμούς του αυτοκράτορα δεν υπάρχει προγενέστερη νομοθεσία που να παρέχει αυτό το δικαίωμα στους πένητες σε περιπτώσεις πωλήσεων ακινήτου ( εκτός αν πρόκειται για τη Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  του 947   «Περι των εισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις πενήτων» του 947 , όπου ορίζεται ότι  ο πένης έχει το δικαίωμα της προτίμησης επί των γαιών των δυνατών, αφορά όμως περιπτώσεις ακύρωσης προγενέστερων ανταλλαγών και όχι πωλήσεων – Βλ. N. Svoronos, Novelles, , 100, 38 – 41) .  Το πιθανότερο είναι  - αν δεν πρόκειται για έναν νόμο που δε μας σώζεται πως πρόκειται για αναπαραγωγή υπερβολικών εκφράσεων των δυνατών , οι οποίοι προφανώς είχαν ενοχληθεί, αφού η παλαιότερη νομοθεστους εμπόδιζε να αποκτούν την περιουσία των πενήτων και διαμαρτύρονταν έντονα  - Βλ. και  P.Lemerle, The Agrarian History,101 - 102

[131] N. Svoronos, Novelles180, 29 – 32/ 181, 38 - 44

[132] N. Svoronos, Novelles, 180, - 27 - 28

[133] N. Svoronos, Novelles,181, 33 – 37 – Ο Ι.Καραγιαννόπουλο υποστηρίζει πως η διάταξη αυτή οφειλόταν στο ότι ο αυτοκράτορας είχε αντιληφθεί τις αδυναμίες του νόμου  του και προσπαθούσε να προλάβει την αρπακτική συμπεριφορά των πενήτων και πάντως τη θεωρεί αναποτελεσματική   (Ιστορία, τ. Β΄, 411)

[134] Το όριο αυτό ίσχυε για τα στρατιωτικά κτήματα, με βάση τη Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου   « Περι στρατοτοπίων»  του 947(;) ( N. Svoronos, Novelles,  121, 64 – 67 - Βλ κατωτ.  σελ. 24 ) με έναρξη το έτος δημοσίευσής της  . Ακόμη κι αν η Νεαρά αυτή είχε δημοσιευθεί στα 959, δηλαδή το τελευταίο έτος της βασιλείας του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, η παραγραφή που όριζε θα εφαρμοζόταν για κτήματα που πωλήθηκαν πριν από το 919, δηλαδή οκτώ ή εννέα  χρόνια πριν από  το μεγάλο λιμό του 927/928  Στη Νεαρά του ο Νικηφόρος Φωκάς ακυρώνει το παραπάνω όριο της παραγραφής και καθιστά έγκυρες τις πωλήσεις που έγιναν πριν από σαράντα χρόνια από τη δημοσίευση της δικής του Νεαράς, δηλαδή αμέσως πριν από το λιμό, επιστρέφοντας  έτσι στο όριο που τέθηκε από το Ρωμανό Α΄ στη Νεαρά του 934 «Περι των υπεισερχομένων δυνατων εις ανακοινώσεις πενήτων» (N. Svoronos, Novelles,86, 88 – 90 – βλ. ανωτ. σημ. 99) – Βλ. A. Toynbee, World, 162

[135] N. Svoronos, Novelles, 181, 45 – 60. Η προηγούμενη  σχετική νομοθεσία είναι του Ρωμανού Β΄      «Εκ του εκφωνηθέντος βασιλικού εδίκτου προς τους εν τω θέματι των Θρακησίων»(962), η οποία επέβαλλε σε περιπτώσεις πωλήσεων κακη τη πίστει αναποζημίωτη επιστροφή του κτήματος και επιβολή προστίμου στον αγοραστή . (Βλ N. Svoronos, Novelles, 148, 1 – 11και  κατωτ σελ 27)

[136] Η Νεαρά του Νικηφόρο Φωκά  « Περι του προτιμασθαι των πενήτων τους δυνατούς εις εξώνησιν των παρά των δυνατων πιπρασκομένων κτημάτων» προκάλεσε αρνητικά σχόλια από σύγχρονους μελετητές. Θεωρήθηκε η πρώτη ρωγμή στη νομοθεσία για την προστασία των μικροϊδιοκτητών , τουλάχιστον από ψυχολογική άποψη(G.  Ostrogorsky, Paysannerie, 14κ.ε.και του ιδίου Ιστορία, τ. Β΄, 166 - 167  )Επίσης  υποστηρίχθηκε ότι ο αυτοκράτορας, λόγω της αριστοκρατικής καταγωγής του, ήταν ευνοϊκός στους μεγαλογαιοκτήμονες και ότι η Νεαρά αποτελούσε παραχώρηση σε αυτούς, παρά την επίφαση της δίκαιας μεταχείρισης, επειδή τους επέτρεπε να παρεισφρήσουν στις κοινότητες των πενήτων.( Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία τ. Β΄, 410 – 411)  - Βλ. και  A. Toynbee, World164 - Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ.Β΄₂, 387 - Πρβ την άποψη του P.Lemerle (The Agrarian History, 102) ο οποίος θεωρεί ότι ο αυτοκράτορας δεν πραγματοποίησε αυτό που επιθυμούσαν οι δυνατοί –δηλαδή την δυνατότητα να αποκτούν τις περιουσίες των πενήτων - παρά το ότι όπως φαίνεται δέχθηκε πιέσεις   και ότι επρόκειτο μάλλον για ηθική ικανοποίηση των δυνατών, χωρίς όμως ουσιαστικό αντίκρισμα. Βλ. και Δ.Α. Ζακυθηνός, Ιστορία,445 – 446  -  M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance 435

[137] Για τη Νεαρά αυτή ο P.Lemerle δέχεται με επιφύλαξη  παλιότερη άποψη του Zachariä von Lingenthalότι πρόκειται για παράγραφο που αποκόπηκε από την προηγούμενη Νεαρά του Νικηφόρου Φωκά  , « Περι του προτιμασθαι των πενήτων τους δυνατούς εις εξώνησιν των παρά των δυνατων πιπρασκομένων κτημάτων»( The Agrarian History, 103, 1)

[138] N. Svoronos, Novelles,184, 1 – 13 – Σύμφωνα με τον Ι.Καραγιαννόπουλο (Ιστορία, τ. Β΄,411) η Νεαρά έδινε το δικαίωμα στους δυνατούς να «παραμείνουν  εσφηνωμένοι εις το διηνεκές  μεταξύ κτήσεων των αδυνάτων» . - Πρβ την άποψη του P.Lemerle ( The Agrarian History, 103) ο οποίος θεωρεί ότι στην πραγματικότητα το μέτρο ευνοούσε τους πένητες, αφού το αντάλλαγμα για την παραμονή στα πολυτελή οικήματα ήταν υπερβολικά υψηλό.

[139] Πρόκειται για την επιτυχημένη εκστρατεία του Βασιλείου Β΄ για την απελευθέρωση του πολιορκούμενου Χαλεπίου από τον στρατό των Φατιμιδών της Αιγύπτου  - Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄, 444 - 445

[140] N. Svoronos, Novelles,200, 18 - 21

[141]  N. Svoronos, Novelles, 203, 38 - 44

[142] N. Svoronos, Novelles, 181, 45 – 60

[143] N. Svoronos, Novelles,200, 1 - 12

[144] Προκειμένου για κτήματα του δημοσίου η παραγραφή έφθανε μέχρι την εποχή του Αυγούστου.( N. Svoronos, Novelles, 212, 157 - 181 )

[145] Είναι χαρακτηριστικό ότι η μόνη νομοθεσία την οποία επικαλείται σε όλη τη Νεαρά είναι αυτή του προπάππου του, σαν να μη μεσολάβησαν νεαρές άλλων αυτοκρατόρων στο διάστημα 934 - 996 (N. Svoronos, Novelles, 205, 67, 73, 82, 90,  / 207, 97/211, 178)  - Βλ. και P.Lemerle, The Agrarian History, 105

[146]N. Svoronos, Novelles, 204, 61 - 86

[147] Ο περιορισμός ήταν ο καθορισμός των ορίων ενός ακινήτου που πραγματοποιούνταν με τη μέτρηση της περιφέρειας του κτήματος με ορισμένες μονάδες μέτρησης ( ουργιές ή σχοινία των δέκα ή δώδεκα ουργιών ), διαίρεση του γινομένου δια τέσσερα και αφαίρεση από το πηλίκο του ενός δεκάτου. Το αποτέλεσμα αναγόταν σε ανάλογο αριθμό μοδίων  και στη συνέχεια ανάλογο αριθμό φορολογικών μονάδων . Ο μόδιος όμως δεν αντιστοιχούσε σε ενιαία μονάδα επιφάνειας, αλλά εξαρτιόταν από την ποιότητα της μετρούμενης γης Έτσι καθοριζόταν η αξία του μοδίου κατά ποιότητα γης ή καλλιέργειας και το γινόμενο της αξίας του επί τον αριθμό των μοδίων κάθε κατηγορίας γης αποτελούσε την αξία της γης ή της καλλιέργειάς της  .Η μέθοδος αυτή  ονομαζόταν και «κατά το ολόγυρον».  Βλ. E. Schilbach, Metrologie, 248 κ.ε. - Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 385

[148] Πρόκειται για το λογοθέσιο του Γενικού , το  οποίο απαντά από τον 7^ο  αι. Αρμοδιότητά του ήταν η κατανομή της φορολογικής επιβάρυνσης στις διοικητικές περιφέρεις του κράτους, η είσπραξη των φόρων και η διοίκηση των αρμοδίων υπαλλήλων . E. Stein, Studien 148 - R. Guilland, Logothètes11,  - Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 385

[149] Το χρυσόβουλλο ήταν το πιο επίσημο αυτοκρατορικό έγγραφο, με το οποίο γίνονταν παραχωρήσεις προνομίων.  Συνοδευόταν από χρυσή βούλα για την επικύρωση της γνησιότητάς του και έφερε ιδιόχειρη αυτοκρατορική υπογραφή με κόκκινη μελάνη.  - Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική 97, 202

[150] N. Svoronos, Novelles 206, 87 - 98

[151] Πρόκειται για το διάστημα από το 976 – 985 Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία τ. Β΄, 430 κ. ε.

[152] N. Svoronos, Novelles215, 234 - 247

[153] N. Svoronos, Novelles, 71, 8 / 120, 45 -  Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 11

[154] N. Svoronos, Novelles,148, 13 -  Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[155] N. Svoronos, Novelles,149, 36 -  Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[156] N. Svoronos, Novelles,124, 112 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[157] N. Svoronos, Novelles,149, 38 – 39 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[158] N. Svoronos, Novelles,170, 3 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[159] N. Svoronos, Novelles,148, 2 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[160] N. Svoronos, Novelles,122, 74 – 75 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[161] N. Svoronos, Novelles,172, 46 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[162] N. Svoronos, Novelles,172, 41 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[163]  N. Svoronos, Novelles,118, 11 - Βλ. Η.Ahrweiler, ό.π.

[164] « Ει δ’ ου πάντα απογεγραμμένα εισίν, αλλ’ έχει εικότως ο στρατιώτης κτημα ιδιοπεριόριστον και τη στρατεία ακαταδούλωτον, εξουσίαν εχέτω ω δη βούλοιτο τρόπω τουτο εκποιειν , εν ω μέντοιγε η απογεγραμμένη ακίνητος κτησις αυτου ικανή εστιν υπηρετεισθαι τη στρατεια» (N. Svoronos, Novelles,120, 44 – 48)  και επίσης « …την δε ακίνητον ύπερξιν εις σύστασιν της στρατείας συντηρειν» - Βλ. και P.Lemerle, The Agrarian History, 124 - Σε άλλα κείμενα της ίδια περιόδου ο όρος στρατεία απαντά και με τη σημασία του αξιώματος, στρατιωτικού ή άλλου, του στρατού (στρατεύματος), και της εκστρατείας. Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 11, σημ. 2   - P.Lemerle, The Agrarian History, 141, σημ. 2

[165] «… μη εξειναι τοις στρατιωταις τα εξ ων αι στρατειαι υπηρετουντια κτήματα διαπωλειν»( N. Svoronos, Novelles, 118, 10 – 11)και επίσης  « …ει μεν άπαντα ( τα κτήματα)εν τοις στρατιωτικοις κώδιξιν απογράφονται, μη δύνασθαι μήτε ταυτα  μήτε εκ τούτων τον στρατιώτην διαπωλειν…μαλλον δε μη δύνασθαι τινα εκ τούτων αγοράζειν»( N. Svoronos, Novelles, 119, 33 – 37) – Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 11σημ. 3

[166] N. Svoronos, Novelles,122, 75 - 79

[167] N. Svoronos, Novelles, 119, 22 και 28

[168] N. Svoronos, Novelles, 125, 143

[169] « ταύτην ( την στρατιωτικήν κτησιν) συντηρουντες ανεκπλήρωτον ,και παραπέμποιεν εις τους φυσικούς κληρονόμους μετά του οικείου μέντοι γε βάρους…κατά αναλογίαν του κέρδους της κληρονομίας έπεσθαι οριζόμεθα και το βάρος της συντέλειας» ( N. Svoronos, Novelles,119, 20 – 28) – Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 11σημ. 4

[170]Στη Νεαρά του 963/4(;)    « Περι Αρμενίων των τε άλλων και των εγκλήματι φόνου περιπιπτόντων» ο Νικηφόρος Φωκάς   νομοθετεί για τους στρατιώτες που είναι ένοχοι για φόνο και οι οποίοι τιμωρήθηκαν με βάση το νόμο.  Ωστόσο η στρατιωτική γη τους δεν  μπορεί να  δοθεί ως αποζημίωση στην οικογένεια  του θύματος ή να εκποιηθεί και να δοθεί σε αυτήν ως χρηματική αποζημίωση , αλλά θα παραμείνει για τη συντήρηση της στρατείας. Ακόμη κι αν όλα τα μέλη του στρατιωτικού οίκου ενέχονται στον φόνο, δεν επιτρέπεται να δοθεί η γη του στρατιωτικού οίκου ( Svoronos, Novelles, 172, 39 – 50) - Σύμφωνα με την Η.Ahrweiler   « ο στρατιωτικός οίκος είναι όρος τεχνικός με συγκεκριμένο περιεχόμενο: σημαίνει αφενός τον οικον, τα μέλη δηλαδή της οικογένειας που σχηματίζουν ως κύριοι έγγειων ιδιοκτησιών μια κοινότητα κτημάτων…και αφετέρου το στρατιωτικός δείχνει ότι αυτή η οικογένεια είναι κάτοχος γης εγγεγραμμένης σε καταλόγους, της οποίας τα έσοδα καλύπτουν τα έξοδα ενός πολεμιστή…»( Administration, 12  )

[171] N. Svoronos, Novelles , 149, 40 - 41Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 11, 13

[172] N. Svoronos, Novelles,121, 62 – 63: « Ει δε μέρει στρατείας υπηρετείται τις , κατ΄ αναλογίαν του μέρους αυτου και την ευπορίαν τυπουσθαι» - Βλ. και Τ. Γ. Κόλιας, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς, 70

[173] N. Svoronos, Novelles,124,  112 - 129

[174] Στη Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 960/1(;) « Περι αναδόσεως τιμήματος των στρατιωτικών κτημάτων» οι στρατιώτες τοποθετούνται στο ίδιο επίπεδο με τους πολιτικούς και, όπως και οι τελευταίοι, στην τάξη των πενήτων (N. Svoronos, Novelles,136, 5 – 11) και το ίδιο συμβαίνει στη Νεαρά του Νικηφόρου Φωκά « Περι του προτιμασθαι των πενήτων τους δυνατούς εις εξώνησιν των παρά των δυνατων πιπρασκομένων κτημάτων» (966/7;)  (N. Svoronos, Novelles, 180, 10 – 13) -   Βλ και  P.Lemerle, The Agrarian History, 98

[175]N. Svoronos, Novelles, 118, 4 – 8 -   Βλ και  P.Lemerle, The Agrarian History,117

[176] Ο P.Lemerle θεωρεί την παράγραφο αυτής της Νεαράς που αναφέρεται στα στρατιωτικά κτήματα μεταγενέστερη προσθήκη και την τοποθετεί μετά την Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  του 947(;) « Περι στρατοτοπίων» ( The Agrarian History, 86, σημ. 79 / 115). Η Η.Ahrweiler , (Administration , 16, σημ. 5) πιστεύει ότι θα μπορούσε να αποτελεί το τελευταίο τμήμα της Νεαράς του Νικηφόρου Φωκά του 963/4(;)    « Περι των απεμπολησάντων στρατιωτων τόπους αυτων , ειτα τουτους επιζητούντων», άποψη με την οποία συμφωνεί και ο J. F. Haldon (Recruitement, 47, σημ. 79) – Πβλ την άποψη του Τ. Γ. Κόλια (Νικηφόρος Β΄Φωκάς, 103, 107), ο οποίος ωστόσο θεωρεί επίσης μεταγενέστερη την παράγραφο αυτήν. Βλ. και Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου , Στρατολογία 87

[177] Αυτό σημαίνει ότι η ελάχιστη αξία του στρατιωτικού τμήματος που απαιτούνταν για τον εξοπλισμό και τη συντήρηση ενός μάχιμου στρατιώτη δεν είχε ακόμη επίσημα οριοθετηθεί, γιατί αν συνέβαινε αυτό η Νεαρά θα χρησιμοποιούσε αριθμό λιτρών για να την ορίσει., όπως γίνεται σε άλλες Νεαρές. – Βλ. J. Κarayannopulos, Themenordnung, 86  - 87 

[178]  « … ει μη άρα και μετά την εκποίησν τοσουτον τω στρατιώτη περιλιμπάνεται, όσον των στραιευομένω προς την της νέας στρατείας σύστασιν εξαρκει…» (N. Svoronos,  Novelles,71) – Σύμφωνα με τον  P.Lemerle (The Agrarian History,117, σημ. 1 / 124 - 125) ο στρατιώτης είναι ο κάτοχος και καλλιεργητής στρατιωτικής γης,  ενώ ο στρατευόμενος, ο παρέχων στρατιωτική υπηρεσία , ο μάχιμος άνδρας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι επρόκειτο κατ’ ανάγκη για δύο διαφορετικά πρόσωπα.  Ο J. F. Haldon (Recruitment, 55 – 57 και 62, σημ. 109) πιστεύει πως πριν από τον 10 αι. υπήρχε ταύτιση των δύο όρων. Δέχεται ωστόσο ότι τι παραπάνω χωρίο τούς διαφοροποιεί και συμφωνεί με τη σημασία που αποδίδει στους όρους ο P.Lemerle  , πιστεύοντας επίσης ότι αυτή η διαφοροποίηση δεν αποτελεί απαραίτητα τον κανόνα. Αντίθετα, η Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου ( Στρατολογία, 87) θεωρεί ότι ο στρατιώτης είναι ο ήδη υπηρετών στρατιώτης , ενώ ο στρατευόμενος εκείνος που επιλέγεται να στρατευτεί , ο νέος στρατιώτης  .

[179] Στον τίτλο της Νεαρά αναφέρεται ότι υπαγορεύθηκε από τον Θεόδωρο Δεκαπολίτη (N. Svoronos, Novelles, 115). Σύμφωνα όμως με τον N. Svorono ( Novelles, 108 – 109) πρόκειται για σφάλμα του αντιγραφέα του  χειρογράφου. Βλ. και ανωτ. σημ. 109

[180] Ο ισχυρισμός αυτός είναι ένα από τα βασικά επιχειρήματα εκείνων που υποστηρίζουν όσα  προαναφέρθηκαν σχετικά με τη χρονολόγηση της παραγράφου της Νεαράς του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού για τα στρατιωτικά κτήματα. Βλ. ανωτ. σημ.176

[181] Βλ. ανωτ σημ. 61

[182]  N. Svoronos, Novelles,118, 9 - 18 

[183] Η κινητή περιουσία παραμένει στην ελεύθερη διάθεσή του ιδιοκτήτη της ,εκτός από την περιπτωση που η ακίνητη περιουσία του είναι σοβαρά μειωμένη. Τότε υποχρεούται να την αποκαταστήσει από την ακίνητη(N. Svoronos, Novelles, 118, 29 – 32)

[184] N. Svoronos, Novelles, 118, 19 – 28 -

[185] Στο απόσπασμα αυτό ο παγανός είναι αυτός που δεν είναι αξιωματικός (=πρόσωπο που κατέχει ένα αξίωμα και άρα δυνατός), ενώ σε άλλες περιπτώσεις σημαίνει τον πολίτη.  - Βλ. P.Lemerle (The Agrarian History, 117, σημ. 1)

[186] N. Svoronos, Novelles,119, 33 -44

[187] N. Svoronos, Novelles,120 – 121,44 - 51

[188] Η παραγραφή των σαράντα ετών ήταν  ασυνήθης και αφορούσε  προνομιακή ιδιοκτησία εκκλησιαστική, κρατική, στρατιωτική) -  Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 119

[189] N. Svoronos, Novelles, 121,63 - 65

[190] Η αδωρεία ήταν η εξαίρεση από τις υποχρεώσεις για τις οποίες ο κάτοχος μιας στρατείας ήταν κανονικά υπεύθυνος και παρεχόταν  σε  όσους κατόχους στρατιωτικών γαιών είχαν πτωχεύσει. Οι δικαιούχοι διατηρούσαν τα ίδια προνόμια με τους υπόλοιπους στρατιώτες, αλλά επειδή βρίσκονταν σε ανάγκη (επιδεείς) απαλλάσσονταν από την υπηρεσία .Το κτήμα τους περιέρχόταν τουλάχιστον προσωρινά στο κράτος. Ετυμολογικά πρέπει να προέρχεται από τη λατινική λέξη adorea , οπότε η σωστή γραφή είναι αδορεία. Το λάθος οφείλεται προφανώς στη σύνδεση με τη λέξη  «δώρο». -  Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 14 -  P.Lemerle, The Agrarian History, 119, σημ 2 - J. F. Haldon, Recruitment, 53, σημ. 92 - Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου , Στρατολογία, 63 

[191] N. Svoronos, Novelles, 121,70 -  83

[192]Οι  συνδόται  στην πρωτοβυζαντινή Περιοδο ήταν οι μικροκαλλιεργητές που από κοινού σχημάτιζαν το αναγκαίο για την παροχή ενός στρατιώτη capitulum, σύμφωνα με το φορολογικό σύστημα της εποχή .Επί Νικηφόρου Α΄ το ρόλο τους  ασκούσαν  οι « ομόχωροι» των φτωχών στρατευομένων . Εδώ εννοούνται οι στρατιώτες που συνεισέφεραν οικονομικά σε έναν οικονομικά εξαθλιωμένο στρατιώτη, για να αποκαταστήσουν το επίπεδο της στρατείας του. Οι συναίχμιοι ήταν οι σύντροφοι στα όπλα ενός στρατιώτη Βλ.  J. Κarayannopulos, Finanzwesen, 119 – 123 – Ι .Καραγιαννόπουλος, Ιστορία. B΄, 196 - P.Lemerle, The Agrarian History, 125  – Πρβ Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου (Στρατολογία, 28) όπου διατυπώνεται η άποψη ότι συνδόται και οι  συναίχμιοι ήταν οι «δυνάμει» συστρατιώτες του στρατιώτη.

[193] Οι απορότεροι αυτοί στρατιώτες πρέπει να είναι οι επιδεείς που είχαν δεχθεί την αδορεία και οι οποίοι επομένως θα μπορούν να επανεγκατασταθούν  σε στρατιωτικά κτήματα- Βλ.  P.Lemerle, The Agrarian History, 122, σημ. 1

[194] Με τον όρο συντελεσταί εννοούνται εδώ οι στρατιώτες ή οι πολίτες που ανήκουν στην ίδια φορολογική περιφέρεια. Σε άλλα κείμενα της ίδιας περιόδου ο όρος συντελεστής είναι γενικότερος και  σημαίνει τον υπήκοο της αυτοκρατορίας  - Βλ.  P.Lemerle, The Agrarian History, 121, σημ. 4

[195] N. Svoronos, Novelles, 123, 84 - 105

[196] N. Svoronos, Novelles, 124, 106 - 111

[197] Η αστρατεία ήταν η εξαίρεση από τις στρατιωτικές υποχρεώσεις. Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 15  - P.Lemerle, The Agrarian History,122

[198] Δεν  αποκλείεται ο αυτοκράτορας να εννοεί και χρηματικά δώρα. Το γεγονός όμως ότι συνδέει την κρίση που υπέστη ο στρατός με τον λιμό του 928  (N. Svoronos, Novelles, 124, 112 – 121)

μάλλον οδηγεί στο συμπέρασμα πως  εννοεί ότι ως αντάλλαγμα δόθηκαν κτήματα  –Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 15 -  P.Lemerle, The Agrarian History, 122, σημ 3

[199] N. Svoronos, Novelles, 124, 112 - 138

[200] N. Svoronos, Novelles,125, 139 – 143 – Πρβ Ι. και Π. Ζέπος,( JGR, 226) όπου το ποσό του προστίμου  ορίζεται στα τριάντα έξι και όχι στα έξι  νομίσματα .

[201] N. Svoronos, Novelles,125, 143 – 146 – Πρβ Ι. και Π. Ζέπος,( JGR, 226) όπου το ποσό του προστίμου  ορίζεται στα είκοσι τέσσερα  και όχι στα τρία   νομίσματα .

[202] N. Svoronos, Novelles, 125, 149 – 154  . 

[203] Βλ. ανωτ., σελ. 10

[204] N. Svoronos, Novelles,136, 20 - 22

[205] Βλ. . ανωτ., σελ. 18 - 19

[206] N. Svoronos, Novelles,136, 5 – 11και  140, 79 -  80

[207]Βλ. N. Svoronos, Novelles, 140, 72 -  80  και ανωτ. σελ  19

[208] Καταπατήσεις γαιών από δυνατούς στο θέμα Θρακησίων είχαν οδηγήσει  και τον Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο να δημοσιεύσει τη Νεαρά του του 934. Βλ. ανωτ.  σελ18. και σημ. 113

[209] Η αντίληψις έχει την έννοια της αποσβέσεως χρέους με τη μεταβίβαση αντικειμένου (κινητού ή ακινήτου) αξίας ίσης με εκείνης του οφειλομένου . – Βλ. Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου , Στρατολογία, 69, σημ. 46

[210] Πρόκειται για την παραγραφή των σαράντα ετών που ορίστηκε στην παλαιότερη Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου (N. Svoronos, Novelles, 121,63 – 65) -  Βλ. ανωτ. σελ 24

[211] N. Svoronos, Novelles, 148, 1 - 11

[212] Δηλαδή περιουσία αξίας τεσσάρων λιτρών  - Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 126

[213] N. Svoronos, Novelles, 148, 12 - 21

[214] Βλ. N. Svoronos, Novelles, 124, 106 – 111και ανωτ. σελ.25

[215] Βλ. N. Svoronos, Novelles, 124, 112 – 157και  ανωτ. σελ.25 - 26

[216] Ακολουθείται εδώ η ερμηνεία που δίνει στη λέξη διαιρεθέντες η  Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου , (Στρατολογία, 69) Πρβ. την άποψη των Η.Ahrweiler (Administration, 13, σημ2),  P.Lemerle (The Agrarian History, 127) και J. F. Haldon (Recruitment, 55, σημ. 96), οι οποίοι πιστεύουν ότι πρόκειται για στρατιώτη που κληροδοτεί τη γη του.

[217] Ο στρατιώτης εδώ νοείται με την ιδιότητα του κατόχου μιας στρατιωτικής μερίδας και όχι του πολεμιστή. - Βλ. P.Lemerle, The Agrarian History, 127

[218]N. Svoronos, Novelles,  149, 35 – 4 1

[219] Η  Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου (Στρατολογία, 73) τονίζει στο σημείο αυτό ότι δεν πρόκειται για δικαίωμα του στρατιώτη να εγκαταλείπει την υπηρεσία του όποτε θέλει αλλά για μια έκτακτη Περιπτωση που προέρχεται από το γεγονός ότι ενόψει πολλών κληρονόμων του αρχικού στρατιώτη δεν είναι κανείς υποχρεωμένος να υπηρετεί προσωπικά και οι άλλοι να αρκούνται να τον βοηθούν οικονομικά.

[220] Με τον όρο εννοούνται οι ανίκανοι να φέρουν το βάρος των στρατιωτικών τους υποχρεώσεων . Βλ. ανωτ.,  σημ 190 και   P.Lemerle, The Agrarian History , 127

[221] Πρόκειται για τους ικανούς στρατιώτας  της  Νεαράς του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου « Περι στρατοτοπίων»  . (N. Svoronos, Novelles,  126, 149)

[222] Βλ. N. Svoronos, Novelles,   126, 149 - 154

[223] Βλ. N. Svoronos, Novelles,   170, 1 - 14

[224] Βλ. N. Svoronos, Novelles,   170,15 - 24

[225] Βλ. N. Svoronos, Novelles,   170, 7 – 8 : «…το γαρ των αρμενίων άστατον και πολυπλανές…»

[226] Ο Νικηφόρος Φωκάς αναφέρθηκε στους στρατιώτες και στην Νεαρά του« Περι του προτιμασθαι των πενήτων τους δυνατούς εις εξώνησιν των παρά των δυνατων πιπρασκομένων κτημάτων» (966/7;), όπου καθορίστηκε ότι όσα θεσμοθετήθηκαν για τους πολίτες αφορούσαν και τους στρατιώτες της κοινότητας . - Βλ. N. Svoronos, Novelles,136, 5 – 11 και  ανωτ. σελ. 19 - 20

[227] Βλ . ανωτ. σημ. 40

[228]Το αξίωμα του επί των δεήσεων απαντά από την πρωτοβυζαντινή Περιοδο. Ανέλαβε τις αρμοδιότητες του magister memoriae ( μάγιστρος των αναφορών ) Η αποστολή του συνίστατο στην εξέταση και ετοιμασία των αιτήσεων (=δεήσεων – από όπου και το όνομά του ), αναφορών και εκκλήσεων  που υποβάλλονταν στον αυτοκράτορα τις οποίες  έφερνε στο δικαστήριο και αυτό απαντούσε με λύσεις.  Στις επαρχίες υπήρχαν υφιστάμενοί του που ονομάζονταν και αυτοί «επί των δεήσεων» και απηύθυναν στον επί των δεήσεων της πρωτεύουσας τις αιτήσεις των κατοίκων της επαρχίας. Αρχικά ο επί των δεήσεων ήταν στη δικαιοδοσία του κοιαίστωρα . Όμως από τα τέλη της μεσοβυζαντινής περιόδου απέκτησε υπηρεσιακή αυτονομία. Το αξίωμα αυτό απαντά συχνά συνδυαζόμενο με τον τίτλο του πρωτοσπαθαρίου  - Βλ.  Brehier, Institutions, 106 κ.ε.  – J. B. Bury, System, 77 - Ι.Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική, 155 – 156 - Τ. Γ. Κόλιας, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς, 114, σημ. 35

[229] Βλ. N. Svoronos, Novelles,119, 33 –44 και ανωτ. σελ. 24

[230] N. Svoronos, Novelles,176, 1 – 6  Το πρόβλημα των στρατιωτών ήταν ότι από τη στιγμή που ο νόμος επέβαλλε την αναποζημίωτη επιστροφή κτήματος που ήταν εγγεγραμμένο στους στρατιωτικού καταλόγους κανείς πια δε θα ήθελε να αγοράσει στρατιωτική γη και ο στρατιώτης δε θα μπορούσε να την πωλήσει,  ακόμη κι αν κατείχε ακίνητη περιουσία  μεγαλύτερης αξίας από αυτήν που απαιτούνταν για μια στρατεία. . Βλ και .P.Lemerle, The Agrarian History, 128  - Πβλ την άποψη του Τ. Γ. Κόλια (Νικηφόρος Β΄ Φωκάς 107), ο οποίος πιστεύει ότι ο « μη έχων εξουσίαν … αλλαχου διαπιπράσκειν» είναι ο αγοραστής και όχι ο στρατιώτης αφού υποχρεούτο να επιστρέψει τη γη που είχε αγοράσει.

[231] Βλ. τη Νεαρά  « Περι στρατοτοπίων»  (947;)  του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου  (N. Svoronos, Novelles,118 – 5 – 17) και τη Νεαρά του Ρωμανού Β΄ του 960/1(;) « Περι αναδόσεως τιμήματος των στρατιωτικών κτημάτων» (N. Svoronos, Novelles,136, 6 - 11)  . – Ο Νικηφόρος τονίζει ότι η στρατιωτική γη πρέπει να είναι  ευπρόσοδος  (N. Svoronos, Novelles,176 , 9/13  /18)  . Ανάλογη διάταξη υπήρχε και στη Νεαρά του Κωνσταντίνου Ζ΄(N. Svoronos, Novelles,120 , 50 - 56)  - Βλ και P.Lemerle, The Agrarian History, 128 

[232] Βλ. ανωτ σημ. 82

[233] N. Svoronos, Novelles,176, 7 - 14

[234] Πρόκειται για θωρακισμένα σώματα ιππικού. -  Βλ. Η.Ahrweiler, Administration, 16

[235]N. Svoronos, Novelles,176, 15 - 22  

[236] Ο P.Lemerle (The Agrarian History,131), προσπαθώντας να εξηγήσει αυτήν την απότομη αύξηση υποθέτει ότι  η ποσότητα αυτή δε θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη κατά γράμμα. Επρόκειτο  για ένα περιθώριο ασφαλείας θεωρητικού χαρακτήρα, που ετίθετο σε ισχύ μόνο στην Περιπτωση που υπήρχε φόβος να πάρουν τη γη του στρατιώτη.

[237] Ο Τ. Γ. Κόλιας (Νικηφόρος Β΄ Φωκάς 105 – 115), βρίσκοντας αντιφατική τη δήλωση του αυτοκράτορα για τα προβλήματα πώλησης της στρατιωτικής περιουσίας που διατυπώθηκε στην αρχή από τη μια και τον τριπλασιασμό του αναπαλλοτρίωτου από την άλλη, προτείνει τη λύση το μέτρο αυτό να μην  αποδοθεί στον Νικηφόρο Β΄ Φωκά(963 – 969)  αλλά  στον Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη( 1078 – 1081) λόγω της σημαντικής νόθευσης και υποτίμησης που υπέστη το νόμισμα κατά την εποχή του τελευταίου  , οπότε στην πραγματικότητα οι 12 λίτρες του 11^ου αι.  ήταν ισοδύναμες με τις 4 λίτρες του 9^ου αι. 

[238] « Από δε του νυν, επεί τα των κλιβανοφόρων και επιλορικοφόρων κίνησιν έλαβεν…»( N. Svoronos, Novelles,176, 15 – 16) – Βλ. P.Lemerle The Agrarian History, 131 - Κ. Άμαντος, Ιστορία, τ. Β΄126 - Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄, 412 - Πρβ. Την άποψη των  G. Ostrogorsky, (Feodalité, 14)  - P. Charanis, (Monastic Properties, 60), οι οποίοι πιστεύουν ότι ήταν μια προσπάθεια του Νικηφόρου Φωκά να μεταβάλει την κοινωνική θέση των στρατιωτών με τη δημιουργία ενός  είδος στρατιωτικής φεουδαρχίας,, κάτι όμως που δεν επιβεβαιώνεται από το κείμενο . (Βλ και Τ. Γ. Κόλιας ,Νικηφόρος Β΄ Φωκάς 56) .

[239] Ο Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός δικαιολογώντας τα μέτρα του εναντίον των δυνατών γράφει :   « Ου μίσει δε και φθόνω των ισχυροτέρων ταυτα θεσμοθετουμεν , αλλ’ ευνοία και προστασία των πενήτων και κοινη σωτηρία τουτο διοριζόμεθα.»( N. Svoronos, Novelles,83, 41 – 43). – Ωστόσο διατυπώθηκε η άποψη( Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄, 371) ότι ο αυτοκράτορας κινούνταν υποσυνείδητα και από προσωπικούς λόγους , λόγω της ταπεινής καταγωγής του.   Πρβ. P.Lemerle, The Agrarian History, 97

[240] Σύμφωνα με τον  Ρωμανό Α΄ Λεκαπηνό : « Ημεις δε των ημετερων υποτελων άμα και των δημοσίων φόρων της τε άλλης στρατιωτικής και πολιτικης λειτουργίας πολλήν τιθέμενοι πρόνοιαν …θεσπίζομεν…»( N. Svoronos, Novelles, 63, 7 – 10),«…τον παρόντα νόμον εξεθέμεθα…ως μηκέτι τινά των οικείων αλλοτριουσθαι νυν , ως μη καταδυναστεύεσθαι πένητα , ως κοινήν και λυσιτελουσαν και θεω ευαπόδεικτον και τω δημοσίω πρόσφορον και τη πολιτεία χρήσιμον την χρείαν διασκεψάμενοι» ( N. Svoronos, Novelles,82, 18 - 23) , « Ταυτα κρατειν υπέρ της των υπηκόων σωτηρίας βουλόμεθα, υπέρ ων πολλή και διηνεκής ημιν πρόκειται πρόνοια» ( N. Svoronos, Novelles,92, 20 5 - 206) Παρόμοια θέση απαντά στον Βασίλειο Β΄: « η βασιλεία ημων ουκ ασκόπως ουδέ αδοκιμάστως την δια χρόνου δεσποτείαν αναιρει, αλλα τους πένητας ελεουσα και του κοινου και της συστάσεως αυτου φροντίζουσα και το δίκαιον ασπαζομένη …»( N. Svoronos, Novelles,200, 14 - 18)

[241] Σε φορολογία υπόκειντο και τα κτήματα που ανήκαν σε δυνατούς ,πολιτικούς , στρατιωτικούς ή εκκλησιαστικούς αξιωματούχους. Είτε όμως αυτά απαλλάσσονταν με νόμο από τη φορολογία  καλούμενα « χρυσοβουλλάτα» ή « εξκουσάτα» ή με την άσκηση πίεσης του ιδιοκτήτη τους κατόρθωναν   να παραμένουν ανεξέλεγκτα - Βλ.  Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας, 8 - 9

[242] N. Svoronos, Novelles, 63, 7 – 10

[243] N. Svoronos, Novelles,85, 69 - 74

[244] N. Svoronos, Novelles, 138, 50 – 51 «… εάν τουτο λυσιτελέστερον είναι τοις πένησι κατανοης…» -Ο Συνεχιστής του Θεοφάνη (Συνεχ. Θεοφάνη 456, 12) αποδίδει την πολιτική του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου εναντίον των δυνατών στην αγάπη του αυτοκράτορα προς τους υπηκόους του: «Ο αυτοκράτωρ τους πολίτας ηγάπησεν ως οικεια αυτου έκγονα και πλέον και αυτούς περι πολλου εποιειτο» . - Βλ και Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄, 374 και 380

[245]N. Svoronos, Novelles, 136, 25 - 26. Βλ και P.Lemerle, The Agrarian History, 99 - M. Loos, Communautés rurales, 17

[246]Βλ.  N. Svoronos, Novelles, 123, 94 – 105.και  ανωτ. σελ 25

[247]. Βλ. και Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας,5 και 7  - N. Svoronos, Société, 376 -  - P.Lemerle, The Agrarian History, 107 – 108 -  Ch. Sifonas, Basile II, 133  - M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance, 433

[248] Βλ. και Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας , 9 κ.ε., P. Lemerle, The Agrarian History, 150 – 151 - R. J. Lilie, Staatsfinanzen, 199 - 201 - - Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου, Στρατολογία, 54, 56 

[249] N. Svoronos, Novelles,85, 69 - 74

[250] N. Svoronos, Novelles, 118,1 - 4

[251]Βλ.  N. Svoronos, Novelles,124,  125 – 129 και ανωτ. σελ 25 - 26

[252]N. Svoronos, Novelles, 149, 49 - 55

[253] Βλ. N. Svoronos, Novelles,   126, 149 - 154

[254] Βλ. N. Svoronos, Novelles, 72 170, 7 – 8και 15 – 24  - Βλ. και P. Charanis, Monastic Properties, 60 

[255] Βλ. και Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας , 28  -  N. Svoronos, Société, 7 - A. Toynbee, World, 176  - A. Harvey Economic Expansion, 78  

[256] Παράδειγμα αποτελεί η Περιπτωση του Βασιλείου Β΄, ο οποίος αντιμετώπισε στη διάρκεια της βασιλείας του τα κινήματα του Βάρδα Σκληρού και Βάρδα Φωκά, δυνατών της Μ. Ασίας .  -  Βλ. Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄ 440 κ.ε.

[257] Η άποψη ότι επρόκειτο για γενικότερη αντιαριστοκρατική πολική διατυπώθηκε από σύγχρονους μελετητές: Ο  P. Charanis διατύπωσε την άποψη ότι ο Βασίλειος Β΄ ήταν ο τελευταίος αντιαριστοκράτης αυτοκράτορας (Monastic Properties, 64 – 65), ενώ σύμφωνα με τον G.  Ostrogorsky «προστατεύοντας  τους μικροκαλλιεργητές ,πολίτες και στρατιώτες ενάντια στους μεγαλογαιοκτήμονες το Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος  δεν αγωνιζόταν για τα δικαιώματα και την ανεξαρτησία των αδυνάτων. Υπερασπιζόταν τα δικά του δικαιώματα –δικαιώματα στις  πληρωμές  και τις υπηρεσίες των αγροτών -   τα οποία οι φεουδάρχες προσπαθούσαν να αρπάξουν από το κράτος. Ο κύριος ανταγωνισμός του 10^ου αι.( στην αυτοκρατορία) δεν ήταν ένας ανταγωνισμός ανάμεσα στους μικρούς και τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Ήταν ανταγωνισμός  ανάμεσα στην Αυτοκρατορική

Κυβέρνηση  και τους φεουδάρχες.  Οι μικροϊδιοκτήτες ήταν απλώς το αντικείμενο αυτού του ανταγωνισμού. Οι πληρωμές και υπηρεσίες τους ήταν το έπαθλο που διακυβευόταν» (Paysannerie, 16) – Βλ. και  J. M. Hussey The Cambridge Medieval History, 173 - G. Ostrogorsky, Ιστορία, τ. Β΄, 188. Ωστόσο νεότερες έρευνες έδειξαν ότι δεν επρόκειτο για γενικευμένη πάλη και ότι υπήρξαν πολλές περιπτώσεις χρησιμοποίησης  των δυνατών στον κρατικό μηχανισμό και συνακόλουθης διάκρισης και ανάδειξή τους.Bλ. I. Sorlin, Publications, 377 -  Ch. Sifonas, Basile II, 123 – 131 - Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ.Β΄₂, 511

[258] Βλ. ανωτ. σημ 79

[259] Σύμφωνα με τον Ρωμανό Α΄:«Ανθρώποις εστί ζηλωτόν και περισπούδαστον, οις μέγα και σεβάσμιον το της παντουργου χειρός νομίζεσθαί τε και ονομάζεσθαι φιλοτέχνημα, το προς την του παραγαγόντος μίμησην την ψυχικήν παρασκευάζειν διάθεσιν.» (N. Svoronos, Novelles, 82, 1 –4 )και  «Ένεκα γαρ , φησί , της ταλαιπωρίας των πτωχων και του στεναγμου των πενήτων νυν αναστήσομαι λέγει κύριος» Ει Θεός εις εκδίκησιν διανίσταται ο και πλάσας ημας και σώσας και βασιλεύσας, πως ημιν υπεροφθήσεται και εις τέλος επιλησθήσεται , μόνους τους της βασιλείας οφθαλμούς εις παράκλησιν ο πένης προσδεχόμενος;» (N. Svoronos, Novelles, 82, 11 - 16 ) . – Βλ και  Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας, 19

[260] Βλ. M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance, 444 – 444  και ανωτ. σημ 33

[261] N. Svoronos, Société, 1 -  Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος, 170 και 450

[262]  Πρόκειται για το  διάστημα από τον θάνατο του Βασιλείου Β΄ έως την άνοδο στον θρόνο του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού . Επί Αλέξιου Α΄ Κομνηνού ο θεσμός της πρόνοιας και του χαριστικίου επεκτάθηκαν , διαταράσσοντας ακόμη περισσότερο την κοινωνική ισορροπία.  - Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Γ΄, 121

[263]Βλ. Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας, 53 και σημ. 3, - P. Charanis, Monastic Properties, 65 κ. ε. - M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance, 443

[264] N. Svoronos, Société, 5  -  6

[265]N. Svoronos, Société, 6 -  P. Lemerle, The Agrarian History, 202 – 203 - Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία τ.Β΄₂ , 389 -  A. Harvey Economic Expansion, 85 - M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance, 440

[266] Ο G. Ostrogorsky (Commune rural, 158) υποστήριξε ότι κατά τον  11^ου αι είχαν εκλείψει εντελώς, Πρβ. Την άποψη του Ι.Καραγιαννόπουλου (Κράτος, 451) ο οποίος δέχεται μεν τη δραστική μείωση , αλλά όχι και την εξαφάνιση τους, θέση με την οποία συμφωνεί ο  M. Kaplan(  Les hommes et la terre à Byzance, 443) ενώ ο A. Harvey (Economic Expansion, 86) είναι περισσότερο επιφυλακτικός.

[267] Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β΄481, 519 - 525

[268] Σύμφωνα με τον Ι. Καραγιαννόπουλο ( Δυνάμεις, 13) για την αντιμετώπιση των επιδρομών των Σελτζούκων που ήταν μόνιμοι στρατιώτες και υπερτερούσαν των βυζαντινών σε εξάσκηση και ετοιμότητα το κράτος έπρεπε ή να έχει διαρκώς επιστρατευμένους αγρότες  - στρατιώτες , οι οποίοι θα εκγυμνάζονταν συστηματικά  ή να προσλάβει μισθοφόρους. Και οι δύο προοπτικές σήμαιναν μεγάλες κρατικές δαπάνες. Ωστόσο η δεύτερη λύση φαινόταν προτιμότερη, αφού η στρατολόγηση ντόπιων σήμαινε ότι η ύπαιθρος έμενε ανυπεράσπιστη , ενώ συγχρόνως το κράτος ήταν υποχρεωμένο να αναλαμβάνει τις δαπάνες για την αποκατάσταση των κτημάτων τους που είχαν δηωθεί από τις  επιδρομές, αφού αν δεν το έκανε δε θα μπορούσε να υπάρχει και στρατός, εφόσον δε θα ήταν δυνατόν να συντηρηθεί. 

[269]N. Svoronos, Novelles,118 – 19 – 28

[270] Βλ.  Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου , Στρατολογία, 91, 92

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η.Ahrweiler, Administration

Η.Ahrweiler, « Recherches sur l’ administration de l’ empire byzantin aux IXe – XIe siècles. Index. ». Bulletin de Correspondance hellénique, LXXXIV. Athènes /Paris1960  1 - 109(=Etudes VIII)

Η.Ahrweiler, Etudes	Η.Ahrweiler, Etudes sur les structures administratives et sociales de Byzance. Variorum Reprints, London 1971
Ahrweiler, Μer	Η.Ahrweiler, Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe– XVe  siècles. (Biblioteque byzantine, Etudes 5), Paris 1966
Κ. Αλεξανδρής, Θαλασσία δύναμις	Κ.Αλεξανδρής, H θαλασσία δύναμις εις την ιστορίαν της βυζαντινής αυτοκρατορίας, Αθήναι 1956
Κ. Άμαντος, Ιστορία	Κ. Άμαντος, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους 3, τ.2 Αθήναι 1963
Βασιλικά	Βασιλικά, εκδ. Ι. Ζέπος, Αθήναι 1910 - 1912
N. Baynes, Empire	N. Baynes, The Byzantine Empire2 , London 1946
BCH	Bulletin de Correspondance Helléniques, Αθήναι  - Paris1877 κ.ε.
Brehier, Institutions	L.Brehier, Les institutions de l’ empire byzantin, Paris,1949
BS	Byzantinolaslavica, Czech Academy of Sciences, Prague 1929 κ.ε.
J. B. Bury, System	J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century, New York 1958 (πίνακες υπό Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου, ΕΕΦΣΠΘ 10, 1968, 167 – 240)
Βυζαντινά	Επιστημονικόν όργανον Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου, Θεσσαλονίκη, 1969 κ.ε.
Byz	Byzantion, Bruxelles 1924 κ.ε.
CB	Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, 50τ., Bonnae 1828  - 1897
CFHB	Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington – Berlin – Wien – Roma – Bruxelles, 1967κ.ε
P. Charanis, Monastic Properties	P. Charanis, The Monastic Properties and the State in the Byzantine Empire, DOP 4 (1948) 51 – 119
Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας	Αλ. Διομήδη, Η πολιτική της Μακεδονικής Δυναστείας κατά της μεγάλης ιδιοκτησίας, (Βυζαντιναί Μελέται τ. Α΄ )   1  - 90, Αθήναι 1942
F. Dölger, Beiträge	F. Dölger, Beiträge zur Geschichte des byzantinischen Finanzerwaltung besonders des 10. und 11. Jahrhunderts (Byzantinisches Archiv 9), Leipzig – Berlin 1927, ανατ. Hildesheim 1960
DOP	Dumbarton Oaks Papers, Washington DC 1941 κ. ε.
ΕΕΒΣ	Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ,Αθήναι 1942 κ. ε.
ΕΕΦΣΠΘ	Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Μ. Μ. Γρηγορίου -  Ιωαννίδου, Βυζαντινοβουλγαρική σύγκρουση	Μ. Μ. Γρηγορίου -  Ιωαννίδου, Η βυζαντινοβουλγαρική σύγκρουση στους Κατασύρτες ΕΕΦΣΠΘ 21 (1983) 123 - 148
Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου ,   Στρατολογία	Μ. Γρηγορίου – Ιωαννίδου , Στρατολογία και έγγεια στρατιωτική ιδιοκτησία στο Βυζάντιο ( Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 4) , Θεσσαλονίκη1989
R. Guilland, Logothètes	R. Guilland, Les logothètes : études sur l’histoire administrative de l’empire byzantin, REB 29 (1971) 5 – 115
J. F. Haldon, Recruitment	J. F. Haldon, Recruitment and Conscription in the Byzantine Army, c. 550 – 950. A study on the origins of the Stratiotika Ktemata , Wien 1979
A. Harvey Economic Expansion	A. Harvey Economic Expansion in the Byzantine Empire  900 – 1200, Cambridge university press. Οικονομική ανάπτυξη  στο Βυζάντιο 900 – 1200.  Μετάφρ. Ε. Στάμπογλη, MIET , Αθήνα 1997
J. M. Hussey The Cambridge Medieval History	The Cambridge Medieval History, IV: The Byzantine Empire.  Μέρος Ι: Byzantium and its Neighbors Μέρος IΙ:Government,  Church and Civilization (Εκδ. J. M. Hussey) Cambridge 1966 - 1967
JRS	Journal of Roman Studies, London 1911 κ.ε.
M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance	M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance du VIe au XIe  siècle.   Propriété et exploitation du sol. ( Byzantina Sorbonensia 10) Paris 1998
Ι.Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική	Ι.Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Διπλωματική. Α. Αυτοκρατορικά έγγραφα.  ( Βυζαντινά κείμενα και Μελέται 4)2 , Θεσσαλονίκη 1972
Ι. Καραγιαννόπουλος, Δυνάμεις	Ι. Καραγιαννόπουλoς, Κεντρόφυγοι και κεντρομόλοι δυνάμεις  στον βυζαντινό κόσμο, Πρακτικά του ΙΕ΄ Διεθνούς Συνεδρίου  Βυζαντινών Σπουδών ( Αθήναι – Σεπτέμβριος 1976), τ. 1: Ιστορία, 3 - 19
J. Κarayannopulos, Finanzwesen	Ι. Κarayannopulos,  Das Finanzwesen des frühbyzantinischen Staates, München 1958
Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία	.Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού κράτους, τ. 1 (324 – 5650, τ. 2 (565 – 1081), τ. 31 (1081 – 1204)3,  Θεσσαλονίκη, 1978,1981,1991
Ι.Καραγιαννόπουλος, Κομητόπουλοι	Ι.Καραγιαννόπουλος, Συμβολή στο ζήτημα της επαναστάσεως των Κομητόπουλων, Αρμός (τιμητικός τόμος στον καθηγητή  Ν. Κ. Μουτσόπουλο), τ. Α΄- Γ΄, Θεσσαλονίκη 1990, 1991
Ι.Καραγιαννόπουλος,  Κράτος	Ι.Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό  Κράτος, Θεσσαλονίκη 1993
Ι.Καραγιαννόπουλος, Λεξικό	Ι.Καραγιαννόπουλος ,Λεξικό Βυζαντινής Ορολογίας. Οικονομικοί όροι,  Τόμος Α΄, Θεσσαλονίκη 2000
J. Κarayannopulos, Themenordnung	J. Κarayannopulos, Die Entstehung  der byzantinischen Themenordnung, München 1959
Γ. Κασιμάτης , Λέων Σοφός	Γ. Κασιμάτης , Η κοινωνική πολιτική εις τας Νεαράς  του Λέοντος του Σοφού , ΕΕΒΣ 13 (1937)  30 – 39
Τ. Γ. Κόλιας, Νικηφόρος Β΄   Φωκάς	Τ. Γ. Κόλιας, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς ( 963 – 969)  Ο στρατηγός αυτοκράτορας και το μεταρρυθμιστικό του έργο  ( ιστορικές μονογραφίες 12), Αθήνα 1993
Λέοντος Στ΄ Νεαραί	Λέοντος Στ΄ Νεαραί, εκδ.P. Noailles – A. Dain, Les Novelles  de Leon VI le Sage, Paris 1944
P. Lemerle, The Agrarian History	P. Lemerle, The Agrarian History of Byzantium from the Origins  to the Twelfth Century. The Sources and Problems, Galway 1979
R. J. Lilie, Staatsfinanzen	R. J. Lilie, Die byzantinischen Staatsfinanzen im 8.-9-Jahrundert  und die στρατιωτικά κτήματα BS 45 (1984) 190 - 201
M. Loos, Communautés rurales	M. Loos, «  Quelques remarques sur les communautés rurales et la grande  propriété terrienne à Byzance ( VIIe – Xe siècles) », BS 39 (1978) 3 - 18
MIET	Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ναυμαχικά	Naumachica, εκδ. Α. Dain,  Paris 1943
N. Oikonomidès, Frontière orientale	N. Oikonomidès, «  L’organisation de la frontière orientale de   Byzance aux Xe – XIe siècles et le Tacticon de l’Escorial » , Actes du XIVe Congrès International des Etudes byzantines I,  Bucarest 1974, 285 – 302 = Documents sur les institutions de Byzance  ( VIIe – XVe s.) (Collected Studies 47), London   1976, XXIV
G. Ostrogorsky, Commune rural	G. Ostrogorsky, La commune rural byzantine, Byz 32 (1962) 139 - 166
G. Ostrogorsky, Féodalité	G. Ostrogorsky, Pour l’histoire de la féodalité byzantine  ( Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae, Subsidia 1), Bruxelles 1954
G. Ostrogorsky, Ιστορία	G. Ostrogorsky, Geschichte des byzantinischen Staates 3 München 1963 Ιστορία  του Βυζαντινού κράτους, μεταφρ. Ι.Παναγόπουλου  – επιστ. Εποπτεία Ε.Κ.Χρυσού, τ.3, Αθήνα 1978,1979,1981
G.  Ostrogorsky, Paysannerie	G.  Ostrogorsky, Quelques problèmes d’histoire  de la paysannerie byzantine, ( Corpus Bruxellence Historiae Byzantinae, 2)  Bruxelles 1956
G. Ostrogorsky, The Pre-emption Right	G. Ostrogorsky, The Peasant’s Pre-emption Right: An Abortive  Reform of the Macedonian Emperors, JRS 37 (1947) 117 - 126
G. Ostrogorsky, Steuergemeinde	G. Ostrogorsky, Die ländliche Steuergemeinde des byzantinischen   Reiches im X. Jahrhundert, VSW 20 (1927) 1 - 108
Ε.  Σπ. Παπαγιάννη, Νομολογία	Ε. Σπ. Παπαγιάννη, Η νομολογία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου σε θέματα περιουσιακού δικαίου. Ι . Ενοχικό Δίκαιο –Εμπράγματο Δίκαιο ( Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte  Athener Reihe,  Herausgegeben von Spyros Troianos 6) , Αθήνα 1992
Μ. Πατεράκη  - Γαρέφη, «Αγρός»	Μ. Πατεράκη Γαρέφη, Παρατηρήσεις στην έννοια του  βυζαντινού όρου «αγρός», Βυζαντινά 10 ( 1980) 149 - 167
G. Platon, Προτίμησις	G. Platon, Observations sur le droit de προτίμησις en droit byzantin,  Revue général du Droit 27 (1903) 432 445, 511 – 528. 28 ( 1904)  5 – 25, 143 – 152, 300 – 317, 423 – 435.29 (1905) 33 – 46, 153 – 166,  247 – 162, 425 – 436, 503 - 512
REB	Revue des Etudes Byzantines, Paris1943.κ ε
E. Schilbach, Metrologie	E. Schilbach, Byzantinische Metrologie, München 1970
Ch. Sifonas, Basile II	Ch. Sifonas, Basile II et l` aristocratie byzantine Byz 64 ( 1994) 118 - 133
Σκυλίτζης	Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, εκδ. I. Thurn, Ioannes  Skylitzae, Synopsis Historiarum (CFHB V) Berolini 1973
I. Sorlin, Publications	I. Sorlin, Publications soviétiques sur le XIe siècle, TM 6 ( 1976) 367 - 398
Α. Σταυρίδου –Ζαφράκα, Συνάντηση	Α. Σταυρίδου -  Ζαφράκα,  Η συνάντηση Συμεών  και Νικολάου Μυστικού ( Αύγουστος 913)  στα πλαίσια του βυζαντινοβουλγαρικού ανταγωνισμού,  ( Βυζαντινά κείμενα και Μελέται 3) , Θεσσαλονίκη 1972
E. Stein, Studien	E. Stein, Studien zur Geschichte des byzantinischen  Reiches vornehmlich unter den Kaisern Justinus II. u. Tiberius  -   Konstantinus,  Stuttgart 1919
Συμεών Μάγιστρος	Συμεών Μαγίστρου και Λογοθέτου (ΛέοντοςΓραμματικού)),Χρονογραφία εκδ.  I. Bekker,  LeonisGrammatici Chronographia,  CB. Bonnae 1842, σ. 1 – 228
Συνεχ .Θεοφάνη	Χρονογραφία συγγραφεισα εκ προστάγματος του Κωνσταντίνου του φιλoχρίστου και πορφυρογεννήτου δεσπότου,  εκδ.  I. Bekker,   Theophanes Continuatus,  Chronographia,  CB. Bonnae 1838 σ. 3 – 486
N. Svoronos, Etudes	N. Svoronos, Etudes sur l’organisation intérieure, la société et    l’économie de l’empire byzantin    Variorum Reprints, London 1973
N. Svoronos, Le cadastre des Thèbes	N. Svoronos, Recherches sur le cadastre byzantin et la fiscalité auxXIe  et  XIIe siècles : Le cadastre des Thèbes), BCH 83 (1959) 1 – 145  (=Etudes ΙΙΙ)
N. Svoronos, Novelles	N. Svoronos, Les Novelles des empereurs macédoniens concernant  la terre et les stratiotes, Athènes 1994
N. Svoronos, Société	N. Svoronos, Société et organisation intérieure dans  l`empire byzantin au XIe siècle : les principaux problèmes Proceedings  of the  XIIIth International Congress of Byzantine Studies,  Oxford 1966/Λονδίνο 1977  373 - 389(=Etudes IΧ)
TM	Travaux et Mémoires, Paris1965. κ.ε..
A. Toynbee, World	A. Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and his world, London 1973
VSW	Vierteljahrschrift für Sozial und Wirtschaftsgeschichte.  Leipzig  -  Wiesbaden  1903 κ.ε.
Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία	Αικ.Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α΄(324 – 610)2,  Θεσσαλονίκη 1992,  τ.Β΄1 (610 – 867)2Θεσσαλονίκη 1993, τ.Β΄2  (867 - 1081)2,  Αθήνα, 1988
Zachariä v. Lingenthal, Geschichte	Zachariä v. Lingenthal, Geschichte des griechisch  -  römischen Rechtes3,  Berlin1892 (επανέκδοση Aalen in Württemberg 1955)
Δ.Α. Ζακυθηνός, Ιστορία	Δ.Α. Ζακυθηνός ,Βυζαντινή ιστορία (323 – 1071), Αθήναι 1972

Ι. και Π. Ζέπος, JGR

Ι. και Π. Ζέπος, Jus Graecoromanum, τ. Α΄- Η΄, Αθήναι 1931